Gwallog
Mae'n bosibl bod Gwallog ap Llenog (Hen Gymraeg: Guallauc map Laenauc) yn rheolwr yn y chweched ganrif ar Elfed, rhanbarth yn yr ardal ehangach a goffawyd mewn llenyddiaeth Gymraeg ddiweddarach fel yr 'Hen Ogledd'. Mae'r dystiolaeth am fodolaeth Gwallog wedi goroesi'n gyfan gwbl o ddwy gerdd o ddyddiadau annelwig a sawl cyfeiriad arall mewn achau a llenyddiaeth lled-chwedlonol ymhell y tu hwnt i'w oes. Os yw’r deunydd diweddarach hwn i’w gredu, roedd yn aelod o’r Coeling, teulu a dybir a fu’n amlwg ar draws sawl teyrnas yng ngogledd Prydain yn y chweched ganrif. Mae'n debyg ei fod yn cael ei gofio orau am ei ran yn yr Historia Brittonum fel cynghreiriad i Urien Rheged. Fel yn achos llawer o ffigurau'r cyfnod hwn, denodd lawer o ddiddordeb yn llenyddiaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol diweddarach.
| Gwallog | |
|---|---|
| Bu farw | 6 g  |
| Galwedigaeth | brenin neu frenhines |
| Swydd | teyrn |
| Plant | Ceredig ap Gwallog, Dwywe |
Byd
golyguDaw ein hunig ffynhonnell gyfoes bosibl ar gyfer bywyd Gwallog o ddwy gerdd Gymraeg Canol yn ei anrhydeddu a briodolir i Daliesin gan ysgolheictod modern.[1] Er bod y ddwy gerdd wedi goroesi mewn llawysgrif o'r bedwaredd ganrif ar ddeg, mae'n bosibl bod un o'r cerddi yn dyddio o gyfnod Gwallog yn seiliedig ar nodwedd hynafol o'r testun.[2] Mae'r gerdd gyntaf yn fawl i'r Gwallog, a'r ail yn farwnad yn ei goffau ar ôl ei gladdu. Ychydig iawn o wybodaeth fywgraffyddol sydd yn y naill na’r llall o’r cerddi hyn, gan eu bod yn cyfeirio at leoedd a ffigurau nad oes tystiolaeth ategol wedi goroesi amdanynt, yn gyfoes nac mewn ffynonellau diweddarach. Serch hynny, dywedir i Gwallog ymladd mewn brwydrau o amgylch gogledd Prydain, yn erbyn Pictiaid, Strathclyde, y Saeson, a Gwynedd.[3] Geilw'r ail gywydd iddo, ei farwnad, ef yn fab Llenog, a rhydd gysylltiad ag Elfed, oherwydd gelwir ef ygnat ac (drll. ar) eluet yn 'ynad ar Elfed'.[4] Ni ddywedir dim am ei ddull na'i achos o farwolaeth. Yn fuan ar ôl cyfnod Gwallog, mae'n debyg bod cerdd gyfoes i Cadwallon ap Cadfan yn honni mai 'Gwallog ffyrnig a achosodd y doll marwolaeth hynod enwog yng Nghatraeth'.[5] Oherwydd hyn, mae John Koch yn rhagdybio y gallai Gwallog felly fod ar ochr fuddugol y frwydr honno, ac achos y frwydr oedd bod ei reolaeth dros Elfed dan fygythiad gan hawliwr, Madog Elfed.[6]
Ceir dwy awdl i Wallog a briodolir i'r bardd Taliesin yn Llyfr Taliesin. Mae un ohonynt yn foliant iddo, sy'n cynnwys llinell lle dywedir fod rhyfelwyr Aeron, yn nheyrnas Rheged, yn crynu rhag ei ofn. Mae'r ail yn farwnad iddo. Ar sail cyfeiriad unig yn un o'r awdlau hyn fel "ynad" Elmet, damcaniaethir ei fod yn frenin ar y deyrnas fechan honno.
Ar sail y canu cynnar, mae'n bosibl hefyd fod y bardd Aneirin yn fab i Dwywai (neu Dwywei), chwaer Gwallog.
Mae'r gerdd 'Moliant Cadwallon' yn awgrymu fod Gwallog wedi ymladd ym Mrwydr Catraeth.
Ceir englynion chwedlonol eu naws am Wallog yng Nghanu Llywarch Hen. Yno dywedir ei fod wedi ymladd gyda Morgant a Dunawd fab Pabo ac eraill yn erbyn meibion Urien Rheged.
Ceir cyfeiriadau at Wallog yn 'Englynion y Beddau', yn Llyfr Du Caerfyrddin hefyd, ond mae'n bosibl mai ryw Wallog arall a olygir yno.
Cyfeirir at Wallog yn y Trioedd fel un o 'Dri Phost Cad Ynys Prydain', gyda Dunawd fab Pabo Post Prydain a Chynfelyn Drwsgl.
Os cywir yr uniaethu â theyrnas Elmet, olynwyd Gwallog gan ei fab Ceredig.
Cyfeiriadau
golygu- Rachel Bromwich (gol.), Trioedd Ynys Prydein (Gwasg Prifysgol Cymru, 1960; argraffiad newydd 1999).
- Brynley F. Roberts. 'Rhai cerddi ymddiddan', yn Astudiaethau ar yr Hengerdd (Gwasg Prifysgol Cymru, 1978)
- Ifor Williams (gol.), Canu Taliesin (Gwasg Prifysgol Cymru, 1960)
- ↑ Mae hyn oherwydd eu bod wedi goroesi yn Llyfr Taliesin. Fodd bynnag, ni briodolir y ddwy gerdd hyn i Taliesin yn y llawysgrif ei hun, ac mae'r enw 'Llyfr Taliesin' yn apeliad o'r ail ganrif ar bymtheg. Serch hynny, hyd yn oed os yw’n ansicr a briodolodd casglwyr y llawysgrif ganoloesol y gerdd i Taliesin, mae’r cerddi yn dal i gael eu galw’n gerddi Taliesin ‘hanesyddol’ gan ysgolheigion modern, yn dilyn y categoreiddio yn Williams, Ifor (gol. .), a Caerwyn Williams, J. E. (traws.),The Poems of Taliesin (Dublin: Institute for Advanced Studies, 1968), o hyn allan PT.
- ↑ Koch, John T., 'Why Was Welsh Literature First Written Down?' yn Fulton, Helen (gol.), Medieval Celtic Literature and Society, (Dublin: Four Courts Press, 2005), tt. 15–31 (20). Mae hyn yn seiliedig ar ddigwyddiad brot /brɔ:d/ am brawt 'brawd' diweddarach yn llinell 17 cerdd XI yn PT, canmoliaeth i Gwallog. Gallai hyn wneud y gerdd hon yn gyfoes â chyfnod Gwallog, gan dybio nad achos o geidwadaeth orgraff yw hon, gan fod y newid sain yn y Gymraeg wedi'i ddyddio mewn ysgolheictod modern i ddiwedd y chweched ganrif neu ddechrau'r seithfed ganrif. Gweler Rodway, Simon, Dating Medieval Welsh Literature: Evidence from the Verbal System (Aberystwyth: CMCS Publications, 2013), t. 14, n. 37, a t. 136.
- ↑ PT XI, ll. 7, 21, 28, 36-7.
- ↑ PT XII, ll. 21n, 37.
- ↑ Koch, John T. (ed. and tr.) Cunedda, Cynan, Cadwallon, Cynddylan: Four Welsh Poems and Britain 383-655 (Aberystwyth: University of Wales Centre for Advanced Welsh and Celtic Studies, 2013), t. 190, ll. 30-1.
- ↑ Koch, John T. (ed. and tr.) The Gododdin of Aneirin: Text and Context from Dark-Age North Britain (Cardiff: University of Wales Press, 1997), tt. xxii-xxxiv.