Llyfr Du Caerfyrddin

Un o'r llawysgrifau Cymraeg hynaf sydd wedi goroesi yw Llyfr Du Caerfyrddin (llawysgrif Peniarth 1), sy'n cael ei gyfri fel y casgliad hynaf o farddoniaeth Gymraeg. Llawysgrif gymharol fychan yw, a ysgrifennwyd ar femrwn rhywbryd yng nghanol y 13g, efallai ym Mhriordy Ieuan Efengylwr a Theulyddog yn nhref Caerfyrddin. Mae'n cynnwys 39 o gerddi ac un testun rhyddiaith byr, ar 54 tudalen ffolio; sef cyfanswm o 108 tudalen (mae rhai tudalennau yn eisiau). Cedwir y llawysgrif yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth, fel rhan o Lawysgrifau Peniarth.

Llyfr Du Caerfyrddin

Llyfr Du Caerfyrddin (f.4.r)
Enghraifft o'r canlynol	llawysgrif
Crëwr	Unknown
Deunydd	memrwn
Rhan o	Llawysgrifau Peniarth
Iaith	Cymraeg, Saesneg
Tudalennau	70
Dechrau/Sefydlu	c. 1350
Genre	barddoniaeth
Lleoliad	Llyfrgell Genedlaethol Cymru
Perchennog	John Price, Jasper Gryffyth, Siôn Tudur, Robert Vaughan
Prif bwnc	proffwydo, Trioedd Ynys Prydain
Yn cynnwys	Ymddiddan Myrddin a Thaliesin, Englynion y Beddau, Ysgolan, Marwysgafn
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Argraffiad ffacsimile o llyfr Du Caerfyrddin

Fe'i lluniwyd dros gyfnod o sawl blwyddyn ac mae'n gofnod o gerddi a sgwennwyd rhwng y 9fed a'r 12g.

Tudalen gyntaf Llyfr Du Caerfyrddin; sgan o'r gwreiddiol gan y Llyfrgell Genedlaethol.

Tudalen gyntaf Llyfr Du Caerfyrddin gyda llinellau agoriadol y gerdd Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (o argaffiad diplomatig J. Gwenogvryn Evans, Pwllheli 1907)

Cefndir

Y llawysgrif

Cysylltir y Llyfr Du â Phriordy Ieuan Efengylwr a Theulyddog, a drowyd yn dŷ Awstinaidd gan y Normaniaid. Digon tlawd oedd y sefydliad, oedd dan reolaeth Priordy Llanddewi Nant Hodni yng Ngwent tan ddechrau'r 13g. Ategir y darlun o dlodi'r priordy gan y ffaith mai darnau bach o femrwn caled a ddefnydwyd ar gyfer y llawysgrif. Mae'r llaw fras a geir ynddi'n awgrymu mai gŵr oedd yn gyfarwydd ag ysgrifenyddiaeth litwrgaidd a'i hysgrifennodd. Yn wahanol i lawysgrifau Cymreig cynnar eraill fel Llyfr Taliesin nid yw arddull y Llyfr Du yn rheolaidd - mae ffurfiau'r llythrennau'n ansefydlog, er enghraifft - ac mae'n debyg nad ysgrifennwr proffesiynol a'i lluniodd. Fel y noda A.O.H. Jarman, mae'r Llyfr Du yn llawysgrif unigryw sy'n anodd i'w dyddio a rhaid dibynnu ar dystiolaeth fewnol y llawysgrif ei hun i wneud hynny; sefyllfa sydd wedi peri bod cryn amrywiaeth barn amdani. Mae'r ffaith fod orgraff y llythrennau'n newid yn sylweddol ar ôl ffolio 20 yn awgrymu fod y llawysgrif wedi cael ei llunio ar ddau gyfnod gwahanol.

Ei hanes

Mae hanes trosglwyddiad y llawysgrif yn ddiddorol. Yn ail chwarter yr 16g roedd ym meddiant Syr John Price (1502-55), awdur Yn y lhyvyr hwnn. Ar sail ei dystiolaeth ef yn unig y cysylltir y Llyfr Du â Chaerfyrddin. Dywed Syr John y cafodd y llyfr gan un o drysorwyr Eglwys Gadeiriol Tyddewi, yng nghyfnod diddymu'r mynachlogydd, a bod y trysorwr yn dweud ei fod yn tarddu o Briordy Caerfyrddin. Rhywbryd ar ôl hynny cafodd ei ffordd o'r De i'r Gogledd, fel nifer o lawysgrifau eraill. Ceir nodyn ynddo yn llaw y bardd Siôn Tudur (m. 1602). Roedd ym meddiant y casglwr Jasper Gryffyth (m. 1614) ar ddechrau'r 17g. Daeth i feddiant y casglwr llawysgrifau a hynafiaethydd Robert Vaughan (?1592-1667) o'r Hengwrt (Meirionnydd). Bu yn ddiogel yn llyfrgell enwog Hengwrt am tua 300 mlynedd. Gwelodd yr hynafiaethydd Edward Lhuyd y llyfr yno yn 1696. Yna etifeddwyd y llyfrgell gan William Watkin Edward Wynne o blas Peniarth yn 1859 ac ar ôl i Syr John Williams ei phrynu cafodd casgliad Peniarth, yn cynnwys y Llyfr Du, ei roi i'r Llyfrgell Genedlaethol newydd yn Aberystwyth.

Cynnwys

Dyma'r testunau a geir yn y Llyfr Du yn nhrefn y llawysgrif:

• • Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (darogan a chylch Myrddin)
  • Breuddwyd a Welwn Neithiwr (diarhebion mydryddol yn bennaf)
  • Devs Ren Rymaw y Awen (moliant i Guhelyn Fardd)
  • Hervit Vrten Autyl Kyrridven (moliant - ail ran y gerdd uchod)
  • Dadl y Corff a'r Enaid ynghyd â dryll ohono (crefyddol)
  • Trioedd y Meirch (chedlonol)
  • Moli Duw yn Nechrau a Diwedd (crefyddol)
  • Cyntefin Ceinaf Amser (crefyddol / natur)
  • Gogonedog Arglwydd (crefyddol)
  • Mawl i'r Drindod (crefyddol)
  • Mawl i Dduw (crefyddol)
  • Iesu a Mair a'r Cynhaeaf Gwyrthiol (crefyddol)
  • Addwyn Gaer (moliant)
  • Dinas Maon (chwedlonol)
  • Y Bedwenni (darogan a chylch Myrddin)
  • Afallennau (darogan a chylch Myrddin)
  • Oianau Myrddin (darogan a chylch Myrddin)
  • Englynion y Beddau (chwedlonol)
  • Kygogion. Elaeth ae Cant a cherdd arall a briodolir i Elaeth (crefyddol)
  • Gereint fil' Erbin (chwedlonol - am yr arwr Geraint fab Erbin)
  • I Hywel ap Goronwy (moliant)
  • Aswynaf Nawdd Duw (moliant)
  • Ysgolan (chwedlonol)
  • Cyntaf Gair a Ddywedaf (crefyddol)
  • Cysul Addaon (gwirebau / crefyddol)
  • Marwysgafn Cynddelw Brydydd Mawr (crefyddol)
  • Bendith y Wenwas (crefyddol)
  • Mechydd ap Llywarch (chwedlonol)
  • Pa ŵr yw'r porthor? (chwedlonol)
  • Gwallawg a'r Ŵydd (chwedlonol)
  • Ymddiddan rhwng Gwyddneu Garanhir a Gwyn ap Nudd (chwedlonol)
  • Dau ddarn o Chwedl Trystan (chwedlonol)
  • Ymddiddan Ugnach a Thaliesin (chwedlonol)
  • Englynion i Deulu Madog ap Maredudd (moliant)
  • Marwnad Madauc fil' Maredut (marwnad)
  • Boddi Maes Gwyddneu (chwedlonol)
  • Enwev Meibon Llywarch Hen (chwedlonol)

Llyfryddiaeth

Cyhoeddodd William Forbes Skene (1809-1892) destun y Llyfr Du yn ei olygiad uchelgeisiol ond gwallus Four Ancient Books of Wales.

Ceir y testunau gorau yn:

• J. Gwenogvryn Evans (gol.), The Black Book of Carmarthen (Pwllheli, 1907). Testun diplomatig.
• A. O. H. Jarman (gol.), Llyfr Du Caerfyrddin (Gwasg Prifysgol Cymru, 1982). Gyda nodiadau a geirfa. ISBN 0-7083-0629-2

Dolenni allanol

• Hanes a Chynnwys Llyfr Du Caerfyrddin (Llyfrgell Genedlaethol Cymru)
• Fersiwn digidol o'r llawysgrif cyflawn (Llyfrgell Genedlaethol Cymru)
• Dyfed Lloyd Evans: Cynnwys, y testun gwreiddiol, rhai trosiadau a rhai cyfieithiadau i'r Saesneg Archifwyd 2010-09-02 yn y Peiriant Wayback