Hawliau tir brodorol

Hawliau tir brodorol
	Tir Brodorol Porquinhos, yn Maranhão, Brasil
Math	hawliau, indigenous rights
	Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mae hawliau tir brodorol yn cynnwys hawliau grwp o bobl i dir a'r adnoddau naturiol sydd yn y tir hwnnw, yn bennaf mewn gwledydd a wladychowyd gan Loegr, Sbaen, Portiwgal a'u tebyg. Mae'r hawliau sy'n gysylltiedig â thir ac adnoddau o bwysigrwydd sylfaenol i bobl frodorol am amryw o resymau, gan gynnwys: arwyddocâd crefyddol y tir, hunanbenderfyniad, hunaniaeth a ffactorau economaidd.^[1]

Yn aml, mae tir yn ased economaidd gwerthfawr, ac mewn rhai cymdeithasau brodorol, mae defnyddio adnoddau naturiol tir a môr yn sail allweddol i'w heconomi. Yn aml, felly, mae perchnogaeth y tir yn deillio o'r angen i sicrhau mynediad at yr adnoddau hyn. Gall y tir hefyd fod yn elfen etifeddol pwysig neu'n symbol o statws cymdeithasol. Mewn llawer o gymdeithasau brodorol, megis Brodorion Awstralia, mae'r wlad yn rhan hanfodol o'u hysbrydolrwydd a'u systemau cred.

Gall y term yng Nghymru gyfeirio at gartrefi a brynnwyd gan bobl o genedl arall i'w fyw ynddynt neu eu troi'n dai gwyliau. Ond fel arfer, yn rhyngwladol, mae'r term yn cyfeirio at America, Tsieina, Awstralia ayb.

Gall hawliau tir brodorol fod yn seiliedig ar egwyddorion cyfraith ryngwladol, cytuniadau, cyfraith gwlad, cyfansoddiad neu ddeddfwriaeth ddomestig. Mae teitl y Tiroedd Brodorol (a elwir hefyd yn 'Deitl Cynhenid', 'Teitl Brodorol' a thermau eraill) wedi'u seilio ar athrawiaeth cyfraith gyffredin bod yr hawliau'n parhau ar ôl i'w gwlad gael ei wladychu gan setlwyr gwladychol (colonial settlers). Mae cydnabod a diogelu hawliau tiroedd brodorol yn statudol yn parhau i fod yn her fawr, ac mae'r bwlch rhwng tir a gydnabyddir yn ffurfiol a thir a gedwir ac a reolir gan y gwladychwr yn aml yn creu gwrthdaro a diraddio'r amgylchedd.^[2]

Cyfraith ryngwladol

Mae'r dogfennau sylfaenol ar gyfer hawliau tir Cynhenid mewn cyfraith ryngwladol yn cynnwys Confensiwn y Bobl Frodorol a Llwythol, 1989 (ILO 169), Datganiad y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Bobl Gynhenid, y Confensiwn ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu Hiliol, y Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Sifil a Gwleidyddol, Confensiwn America ar Hawliau Dynol, a'r Datganiad Americanaidd ar Hawliau Pobl Gynhenid.

Cyfraith gwlad (cyfraith gyffredin)

Awstralia

Yn hanesyddol mae amrywiaeth o ddeddfau megis terra nullius wedi tanseilio hawliau tir cynhenid,^[3] sy'n derm Lladin sy'n golygu "tir yn perthyn i neb", term tebyg i 'dir comin'^[4] Yn 1971, cyhoeddodd grŵp o bobl Meriam yn Awstralia hawliad cyfreithiol am eu perchnogaeth o'u hynys Meri yng Nghulfor Torres.^[5] Cyhoeddasant fod eu tir yn gynhenid ac yn gyfan gwbl yn eiddo i bobl Meriam, lle buont, yn hanesyddol yn rheoli holl faterion gwleidyddol a chymdeithasol y wlad.^[6] Ar ôl blynyddoedd o drin a thrafod yr achos yn y llysoedd ac ar ôl marwolaeth un o'r achwynwyr (Eddie Mabo), cyhoeddodd dyfarniad yr Uchel Lys gydnabyddiaeth o berchnogaeth y brodorion ar y tir a gwrthod y terra nullius. ^[7]

Canada

Prif achos brodorion Canada yw Delgamuukw v. British Columbia (1997). Achos pwysig arall yw'r Tsilhqot'in Nation v. British Columbia (2014).

Japan

Ers i'r Ainu gael eu cydnabod fel pobl frodorol Japan yn 2019, cawasant yr hawl i wneud cais am hawliau arbennig dros rhannau o'u tiroedd. Mae Deddf Hyrwyddo Ainu 2019 yn rhestru'n benodol hawliau arbennig dros "barciau cenedlaethol, afonydd a nodau masnach i warchod diwylliant yr Ainu".^[8]

Seland Newydd

Cydnabuwyd hawliau tir brodorol yng Nghytundeb Waitangi a wnaed rhwng Coron Lloegr ac amryw o benaethiaid y Maorïaid. Anwybyddwyd y Cytundeb yn aml, ond mae llysoedd Seland Newydd fel arfer wedi derbyn bodolaeth hawliau brodorol dros dir. Ceir dadleuon ynghylch hawliau tir sydd wedi tueddu i droi o amgylch y modd y collodd y Māori berchnogaeth, yn hytrach na a oedd ganddynt berchnogaeth yn y lle cyntaf.^[9]

Unol Daleithiau

Y penderfyniad sylfaenol ar gyfer hawliau brodorion gwreiddiol yr Unol Daleithiau yw Johnson v. McIntosh (1823), gan y Prif Ustus John Marshall.

Mae Americanwyr Brodorol yn yr Unol Daleithiau wedi'u diraddio i neilldiroedd Indiaidd (Indian reservations) a reolir gan lwythau o dan Swyddfa Materion Indiaidd Adran Mewnol yr Unol Daleithiau .

Cyfraith sifil

Brasil

Mae hawliau tir brodorol ym Mrasil yn frwydr barhaus i'w thrigolion brodorol ac wedi bod yn frwydr barhaus. Cant eu trin fel grŵp lleiafrifol heb unrhyw hawliau a gwahaniaethir yn eu herbyn. Mae gwahaniaethu yn erbyn pobl frodorol wedi digwydd ers y gwladychu gwreiddiol. Ym 1910 crëwyd Gwasanaeth Amddiffyn Indiaidd oherwydd treisio'r bobl frodorol ar lefel fawr. Roedd y polisi hwn yn aneffeithiol a llygredig a chafodd ei ddisodli gan Sefydliad Cenedlaethol Indiaid ym 1967. Gweithiodd y polisi hwn i integreiddio pobl frodorol a chymerwyd eu tir i bob pwrpas gan y llywodraeth. Ym 1983 rhoddwyd mwy o ddeddfau ar waith, rhwystrodd y deddfau hyn ymsefydlwyr gwyn rhag dwyn tiroedd brodorol a mapiwyd ffiniau tiroedd brodorol. Fodd bynnag, caniatawyd i asiantaethau gwladol eraill nodi ffiniau a oedd yn cael eu dylanwadu'n drwm gan sectorau'r diwydiant mwyngloddio. Collwyd llawer o dir i gwmnïau mwyngloddio.^[10]

Mecsico

Yn ystod y blynyddoedd ar ôl Chwyldro Mecsico 1910 gwelwyd diwygiadau amaethyddol (1917-1934), ac yn erthygl 27 o Gyfansoddiad Mecsico diddymwyd y system encomienda, a chadarnhawyd yr hawl i dir cymunedol ar gyfer cymunedau traddodiadol. Felly crëwyd y system ejido, a ddylai, yn ymarferol, gynnwys pŵer buddsoddiadau preifat gan gorfforaethau tramor a landlordiaid absennol, a rhoi hawl i'r boblogaeth frodorol gael darn o dir i weithio a byw arno.Ers y 1980au a'r 1990au roedd polisi economaidd Mecsico'n canolbwyntio mwy ar ddatblygiad diwydiannol a denu cyfalaf tramor. Sefydlodd llywodraeth Salinas broses o breifateiddio tir (trwy'r rhaglen PROCEDE). Ym 1992, fel (rhag)amod ar gyfer Mecsico ar gyfer ymrwymo i Gytundeb Masnach Rydd Gogledd America (NAFTA) gyda'r Unol Daleithiau a Chanada, addaswyd erthygl 4 a 27 o'r Cyfansoddiad, a daeth yn bosibl i breifateiddio ejido-dir cymunol. Roedd hyn yn tanseilio diogelwch sylfaenol cymunedau brodorol i hawl tir, a daeth cyn- ejidatorios bellach yn sgwatwyr tir anghyfreithlon yn ffurfiol, a'u cymunedau'n aneddiadau anffurfiol.

Cyfeiriadau

↑ Bouma; et al. (2010). Religious Diversity in Southeast Asia and the Pacific: National Case Studies. Springer.
↑ "Indigenous & Community Land Rights". Land Portal. Land Portal Foundation. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2020-06-26. Cyrchwyd 22 June 2017.
↑ Gilbert, Jérémie. (2006). Indigenous peoples' land rights under international law: from victims to actors. Ardsley, NY: Transnational Publishers. ISBN 978-90-474-3130-5. OCLC 719377481.
↑ "Mabo and Native Title The end of Terra Nullius, the beginning of Native Title". Australians together.
↑ "Eddie Koiki Mabo". aiatsis.
↑ "THE MABO CASE AND THE NATIVE TITLE ACT" (Australian bureau of statistics). Australian bureau of statistics. 1995.
↑ "THE MABO CASE AND THE NATIVE TITLE ACT" (Australian bureau of statistics). Australian bureau of statistics. 1995.
↑ https://www.loc.gov/item/global-legal-monitor/2019-08-05/japan-new-ainu-law-becomes-effective/
↑ "The United Nations Permanent Forum on Indigenous Issues" (PDF). UN Department of Public Information. Cyrchwyd 20 April 2022.
↑ Carvalho, Georgia O. (2000). "The Politics of Indigenous Land Rights in Brazil". Bulletin of Latin American Research 19 (4): 461–478. ISSN 0261-3050. JSTOR 3339531. https://www.jstor.org/stable/3339531.

Llyfryddiaeth

Richardson, Benjamin J., Shin Imai a Kent McNeil. 2009. Pobl frodorol a'r gyfraith: safbwyntiau cymharol a beirniadol .
Robertson, LG, (2005), Concwest yn ôl y Gyfraith: Sut y gwnaeth Darganfod America Ddiswyddo Pobl Gynhenid eu Tiroedd, Gwasg Prifysgol Rhydychen, Efrog NewyddISBN 0-19-514869-X
Eira, Alpheus Henry. 1919. Cwestiwn Aborigines yng Nghyfraith ac Ymarfer y Cenhedloedd .

Dolenni allanol

[1] Bouma; et al. (2010). Religious Diversity in Southeast Asia and the Pacific: National Case Studies. Springer.

[2] "Indigenous & Community Land Rights". Land Portal. Land Portal Foundation. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2020-06-26. Cyrchwyd 22 June 2017.

[3] Gilbert, Jérémie. (2006). Indigenous peoples' land rights under international law: from victims to actors. Ardsley, NY: Transnational Publishers. ISBN 978-90-474-3130-5. OCLC 719377481.

[4] "Mabo and Native Title The end of Terra Nullius, the beginning of Native Title". Australians together.

[5] "Eddie Koiki Mabo". aiatsis.

[6] "THE MABO CASE AND THE NATIVE TITLE ACT" (Australian bureau of statistics). Australian bureau of statistics. 1995.

[7] "THE MABO CASE AND THE NATIVE TITLE ACT" (Australian bureau of statistics). Australian bureau of statistics. 1995.

[8] ttps://www.loc.gov/item/global-legal-monitor/2019-08-05/japan-new-ainu-law-becomes-effective/

[9] "The United Nations Permanent Forum on Indigenous Issues" (PDF). UN Department of Public Information. Cyrchwyd 20 April 2022.

[10] Carvalho, Georgia O. (2000). "The Politics of Indigenous Land Rights in Brazil". Bulletin of Latin American Research 19 (4): 461–478. ISSN 0261-3050. JSTOR 3339531. https://www.jstor.org/stable/3339531.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]