Sparta
Roedd Sparta neu Sbarta (Hen Roeg Sparte Σπάρτη), neu Lacedaimon (Hen Roeg Lakedaimon Λακεδαιμων) yn ddinas-wladwriaeth yn hen wlad Groeg. "Sparta" oedd enw'r ddinas ei hun, a "Lacedaimon" neu "Laconia" enw y ddinas-wladwriaeth, ond yn aml defnyddir y ddau enw fel pe baent yn gyfystyr. Erbyn hyn mae Sparta yn enw y dref a saif gerllaw safle'r hen ddinas.
 | |
| Math | dinas hynafol, polis, cyn endid gweinyddol tiriogaethol, safle archaeolegol Groeg yr Henfyd  |
|---|---|
| Prifddinas | Sparta |
| Sefydlwyd |
|
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Hen Roeg |
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Bwrdeistref Sparta |
| Gwlad | Gwlad Groeg |
| Arwynebedd | 1.182 km² |
| Cyfesurynnau | 37.0819°N 22.4236°E |
| Gwleidyddiaeth | |
| Corff deddfwriaethol | Gerousia, Ecclesia |
 | |
| Crefydd/Enwad | crefydd Groeg yr Henfyd |
Saif Sparta ar benrhyn y Peloponesos, gerllaw Afon Eurotas. Sefydlwyd y ddinas ar ôl concwest Mesenia gan drigolion Laconia rhwng 730 CC. a 710 CC.. Doriaid oedd y trigolion yn y cyfnod hanesyddol. Tyfodd y ddinas yn raddol, yn enwedig ar ôl y newidiadau a gyflwynwyd gan Licurgus yn y 7c CC.. Amcan y newidiadau oedd cryfhau Sparta yn filwrol, ac ystyrid mai gan Sparta yr oedd y fyddin gryfaf o ddinas-wladwriaethau Groeg.
Ymhlith yr enwocaf o frwydrau Sparta mae Brwydr Thermopylae yn 480 CC., pan laddwyd 300 o Spartiaid dan eu brenin Leonidas, ynghyd â 700 o Thesbiaid, wrth amddiffyn bwlch Thermopylae yn erbyn byddin enfawr Ymerodraeth Persia dan y brenin Xerxes. Y flwyddyn ganlynol gorchfygwyd y Persiaid yn derfynol ym Mrwydr Platea gan fyddin o Roegiaid dan arweiniad Pausanias, brenin Sparta.
Wedi gorfchfygu'r Persiaid, roedd grym cynyddol Athen yn bryder i'r Spartiaid a'u cyngheiriaid, yn enwedig Corinth. O ganlyniad dechreuodd Rhyfel y Peloponesos, a barhaodd am dros ugain mlynedd. Yn 404 CC. bu raid i Athen ildio i Sparta a'i cyngheiriaid, ac am gyfnod nid oedd amheuaeth nad Sparta oedd y grym pennaf yng Ngroeg.
Yn 371 CC. gorchfygwyd y Spartiaid ym Mrwydr Leuctra gan fyddin Thebes dan eu cadfridog Epaminondas. Yn dilyn y frwydr yma, collodd Sparta ei safle fel dinas-wladwriaeth gryfaf Groeg. Yn 188 CC ymosododd Philopoemen, cadfridog Cynghrair Achaia, ar Laconia, dinistrio'r mur oedd wedi ei adeiladu o amgylch Sparta, a diddymu cyfraith Sparta gan roi'r gyfraith Achaeaidd yn ei lle.
Yn 192 CC ymatebodd Cynghrair Achaia i ymgais Sparta i adennill tiriogaethau coll trwy yrru llysgenhadaeth i Weriniaeth Rhufain. Yr un pryd ymosododd byddin Achaiaidd dan Philopoemen a llynges dan Tiso ar Gythium. Llwyddodd y Spartiaid i orchfygu'r llynges, ac wedi brwydr yn erbyn byddin Sparta tu allan i Gythium gorfodwyd Philopoemen i encilio i Tegea. Roedd ail ymosodiad Philopoemen ar Sparta yn fwy llwyddiannus; gorchfygodd fyddin Nabis, tyrannos Sparta. Apeliodd Nabis i Gynghrair Aetolia am gymorth, ond pan gyrhaeddodd 1,000 o ŵyr meirch Aetolaidd dan Alexamenus, llofruddiwyd Nabis a meddiannwyd Sparta gan yr Aetoliaid. Llwyddodd pobl Sparta i'w gorfodi i encilio o'r ddinas, ond manteisiodd Philopoemen a'r fyddin Achaiaidd ar y cyfle i gipio Sparta, a'i gorfodi i ymuno â Chynghrair Achaia. Daeth y cynghrair yn feistr ar y cyfan o'r Peloponnesos, a rhoddwyd diwedd ar annibyniaeth Sparta.
