Luganda
Mae Ganda neu'n fwy arferol, Luganda[1] (/luːˈɡændə/,[2] (/ luːˈɡændə/,[3] Oluganda, [oluɡâːndá])[4] yn iaith Bantw a siaredir yn rhanbarth Llynnoedd Mawr Affrica. Mae'n un o'r prif ieithoedd yn Wganda ac fe'i siaredir gan fwy na 10 miliwn o Baganda a phobl eraill yn bennaf yng nghanol Wganda, gan gynnwys y brifddinas, Kampala. Yn deipolegol, mae'n iaith gyfluddol, donyddol gyda threfn geiriau gwrthrychol-berf-gwrthrych ac aliniad morfosyntactig enwol-cyhuddol.
| Enghraifft o'r canlynol | iaith naturiol, iaith fyw  |
|---|---|
| Math | North Nyanza |
| Enw brodorol | Luganda |
| Nifer y siaradwyr | |
| cod ISO 639-1 | lg |
| cod ISO 639-2 | lug |
| cod ISO 639-3 | lug |
| System ysgrifennu | yr wyddor Ladin |
Gydag o leiaf dros 16 miliwn o siaradwyr iaith gyntaf yn rhanbarth Buganda a 5 miliwn arall yn rhugl mewn mannau eraill[5] mewn gwahanol ranbarthau yn enwedig mewn ardaloedd trefol mawr fel Mbale, Tororo, Jinja, Gulu, Mbarara, Hoima, Kasese ac ati.
Luganda yw Iaith de facto Wganda o hunaniaeth genedlaethol gan mai hi yw'r iaith Wganda a siaredir fwyaf a ddefnyddir yn bennaf mewn masnach mewn ardaloedd trefol, yr iaith hefyd yw'r iaith answyddogol a siaredir fwyaf ym mhrifddinas Rwanda, Kigali.[6] Fel ail iaith, mae'n dilyn Saesneg ac yn rhagflaenu Swahili yn Wganda.
Ffonoleg golygu
_01.jpg){kind=spacer}
Nodwedd nodedig o seinyddiaeth Luganda yw ei chytseiniaid geminaidd a'r gwahaniaethau rhwng llafariaid hir a byr. Yn gyffredinol, mae siaradwyr yn ystyried gemiad cytsain ac ymestyn llafariad yn ddau amlygiad o'r un effaith, y maent yn eu galw'n syml yn "ddyblu" neu "bwysleisio".
Iaith donyddol yw Luganda hefyd; gall newid traw sillaf newid ystyr gair. Er enghraifft, mae'r gair kabaka yn golygu 'brenin' os yw pob un o'r tair sillaf yn cael yr un traw. Os yw'r sillaf gyntaf yn uchel yna mae'r ystyr yn newid i 'mae'r un bychan yn dal' (trydydd person unigol amser presennol Dosbarth VI ka- of -baka 'i ddal'). Mae'r nodwedd hon yn gwneud Luganda yn iaith anodd i siaradwyr ieithoedd di-dôn ei dysgu. Mae'n rhaid i siaradwr anfrodorol ddysgu'r amrywiadau traw trwy wrando am gyfnod hir.[7]
Yn wahanol i rai ieithoedd Bantw eraill, nid oes unrhyw duedd yn Luganda i lafariaid olaf ond un fynd yn hir; mewn gwirionedd maent yn aml yn fyr, fel yn yr enw dinas Kampala Kámpalâ, ynganu [káámpálâ], lle mae'r ail lafariad yn fyr yn Luganda.[8]
Tôn golygu
Iaith donyddol yw Luganda, gyda thair naws: uchel (á), isel (à) a disgyn (â). Fodd bynnag, nid oes unrhyw sillafau yn Luganda â thôn codi [àá], gan fod y rhain yn dod yn [áá] yn awtomatig.[9][10]
Rhifau golygu
Mae system Luganda o rifau prifol yn eithaf cymhleth. Mae'r rhifau 'un' i 'pump' yn ansoddeiriau rhifiadol arbenigol sy'n cytuno â'r enw y maent yn ei gymhwyso. Mae'r geiriau ar gyfer 'chwech' i 'deg' yn enwau rhifiadol nad ydynt yn cyd-fynd â'r enw cymwys.
Mynegir 'ugain' i 'bumdeg' fel lluosrifau o ddeg gan ddefnyddio'r rhifau prifol ar gyfer 'dau' i 'pump' gyda'r lluosog o 'deg'. Mae 'chwe deg' i 'cant' yn enwau rhifiadol yn eu rhinwedd eu hunain, sy'n deillio o'r un gwreiddiau â'r enwau ar gyfer 'chwech' i 'deg' ond gyda rhagddodiaid dosbarth gwahanol.
Mewn patrwm tebyg, mynegir 'dau gant' i 'phum cant' fel lluosrifau o gant gan ddefnyddio'r rhifau cardinal gyda'r lluosog o 'cant'. Yna mae 'chwe chant' i 'mil' yn enwau, eto'n deillio o'r un gwreiddiau â 'chwech' i 'deg'. Mae'r patrwm yn ailadrodd hyd at 'ddeng mil', yna defnyddir enwau safonol ar gyfer 'deng mil', 'can mil' ac 'un miliwn'.
Yr Wyddor golygu
Mae wyddor safonol Luganda yn cynnwys pedair llythyren ar hugain:
- 18 cytsain: b, p, v, f, m, d, t, l, r, n, z, s, j, c, g, k, ny, ŋ
- 5 llafariad: a, e, i, o, u
- 2 hanner llafariad: w, y
Gan nad yw'r gytsain olaf ŋ yn ymddangos ar deipiaduron safonol neu fysellfyrddau cyfrifiadurol, yn aml caiff ei disodli gan y cyfuniad ng' (gan gynnwys y collnod). Mewn rhai orgraffau ansafonol, ni ddefnyddir collnod, a all arwain at ddryswch gyda chyfuniad y llythrennau ng, sy'n wahanol i ŋ.
Bras hanes a chyd-destun i'r iaith golygu
Luganda yw'r iaith frodorol a siaredir fwyaf a'r ail iaith a siaredir fwyaf ochr yn ochr â'r Saesneg. Siaradwyr brodorol Luganda yw'r Baganda, sy'n cyfrif am 18% o'r boblogaeth.
Siaredir Luganda yn bennaf yn rhanbarth de-ddwyreiniol Buganda o'r wlad, ar hyd glannau Llyn Victoria, yn ogystal ag i fyny i'r gogledd tuag at lannau Llyn Kyoga.
Mae ei ddefnydd wedi lledaenu i rannau eraill o'r wlad, yn bennaf yn y canolfannau trefol lle caiff ei ddefnyddio mewn busnes, trafnidiaeth, eglwys, cyfryngau ac fel cyfrwng cyfathrebu rhyng-ethnig. Baganda, sy'n perthyn i deyrnas is-genedlaethol Wganda, Buganda, yw prif grŵp ethnig fwyafrifol prifddinas Wganda, Kampala, o ran nifer ac yn diriogaethol.
Luganda yw un o’r ieithoedd Affricanaidd cyntaf i ddogfennu hanes brodorol y wlad trwy gyfieithiadau o’r Beibl, llenyddiaeth efengylaidd a catecism.
Ym 1912 daeth yn iaith swyddogol y llywodraeth. Ym 1928 fe'i disodlwyd gan Swahili oherwydd cwynion gan grwpiau ethnig eraill a oedd yn meddwl bod Luganda a'i siaradwyr yn cael eu ffafrio uwchlaw eraill. Ond gwrthwynebodd Buganda y penderfyniad hwn ac adferwyd Luganda fel iaith swyddogol y weinyddiaeth.
Roedd penaethiaid Baganda, a ddaeth yn weinyddwyr yn ystod yr amser trefedigaethol, yn hyrwyddo'r defnydd o Luganda hyd yn oed mewn ardaloedd nad oeddent yn siarad Luganda yn bennaf. Datblygodd yn ddiweddarach yn iaith ar gyfer llythrennedd ac addysg ac yn iaith yr eglwys. Tan yn ddiweddar, roedd y rhan fwyaf o rannau Gorllewin a Dwyrain Wganda yn defnyddio Luganda mewn eglwys ac addysg.[11]
Statws a defnydd Luganda heddiw golygu
Saesneg yw unig iaith swyddogol Wganda ers annibyniaeth yn 1962. Yn 2005 cynigiwyd Swahili, sy’n dramor ac felly’n cael ei hystyried yn niwtral, fel ail iaith swyddogol y wlad. Ond nid yw hyn eto wedi ei gadarnhau gan y senedd.
Defnyddir Luganda a Swahili fel ieithoedd cyfathrebu rhyng-ethnig. Saesneg sy'n dominyddu pob cyfathrebiad ffurfiol ym meysydd addysg, y farnwriaeth, gwleidyddiaeth a llywodraeth.
Luganda, ar y llaw arall, yw iaith y grŵp ethnig mwyaf yng nghanol Wganda. Mae'n gweithio fel iaith cyfathrebu rhyng-ethnig, cyfathrebu ehangach ac fel lingua franca. Fe'i defnyddir ym mhob maes: addysg, cyfryngau a thelathrebu, hip-hop trefol, masnachu ac yn yr eglwys.[11]
Adeiladu corpws ar-lein golygu
Ceir ymdrechion i adeiladu corpws ar-lein yr iaith o'r Beibl, i eiriaduron a defnydd o adnabod llais.[12]
Dysgu dramor golygu
Dysgir Luganda mewn sawl prifysgol dramor gan gynnwys Prifysgol Harvard (ynghŷd â sawl iaith Affricanaidd arall) [13], Prifysgol Caergrawnt[14]
Cyfeiriadau golygu
- ↑ "Ganda". Oxford English Dictionary. Gwasg Prifysgol Rhydychen. Ail argraddiad. 1989.
- ↑ "Ganda". Oxford English Dictionary. Gwasg Prifysgol Rhydychen. Ail argraddiad. 1989.
- ↑ Laurie Bauer, 2007, The Linguistics Student’s Handbook, Edinburgh
- ↑ Luganda Basic Course, p.144.
- ↑ "20 million people can speak Luganda - linguists".
- ↑ Sam Ruburika (1 April 2009). "Rwanda: Country's Unofficial Second Language - Luganda". Focus Media. Kigali. Cyrchwyd 25 August 2022 – drwy AllAfrica.
- ↑ Nodyn:Harvcoltxt
- ↑ Luganda Basic Course, p.105.
- ↑ Luganda Basic Course, p.xiii.
- ↑ Hyman & Katamba (1993), p.56.
- ↑ 11.0 11.1 "English rules in Uganda, but local languages shouldn't be sidelined". The Conversation. 5 Tachwedd 2015.
- ↑ "Building a database for Luganda language in Africa". Gwefan K4A. Cyrchwyd 4 Gorffennaf 2023.
- ↑ "Luganda The African Language Program at Harvard". Prifygol Harvard. Cyrchwyd 4 Gorffennaf 2023.
- ↑ "Ganda/Luganda". Prifysgol Caergrawnt. Cyrchwyd 4 Gorffennaf 2023.
Dolenni allanol golygu
- A Primer on Speaking and Writing Luganda
- Baba TV - sianel Youtube teledu yn Luganda
- Twaha yn siarad Luganda
