Plant Rhys Ddwfn
Hiliogaeth arbennig o'r Tylwyth Teg yw Plant Rhys Ddwfn. Ceir traddodiadau a chwedlau amdanynt yn Nyfed ac yn enwedig Sir Benfro. Dywedir eu bod yn byw mewn gwlad anweledig ym Mae Ceredigion.
Chwedlau a thraddodiadau golygu
Yn ôl y traddodiad, trigai Plant Rhys Ddwfn ar ynysoedd cudd yn y môr "rhwng Cemais (Sir Benfro) ac Aberdaron (Llŷn)". Dywedir eu bod yn hardd anghyffredin ond yn fychain.[1]
Yr unig draddodiad am Rhys Ddwfn ei hun yw ei fod yn bennaeth ar y Tylwyth Teg hyn. Mewn Cymraeg Canol, un o ystyron y gair dwfn yw 'byd'. Gallai hefyd fod yn gyfeiriad at y môr. Mae rhai o'r chwedlau yn derbyn mai 'doeth' yw'r ystyr, ond ymddengys mai esboniad diweddar yw hynny.[2]
Dywedir mai rhinwedd llysiau neilltuol a dyfai ar yr ynysoedd a gadwai gwlad Plant Rhys Ddwfn yn anweledig i bobl meidrol. Nid oedd y llysiau hyn yn tyfu mewn unrhyw le arall heblaw llecyn bychan o lathen sgwâr o dir yng Nghemais. Pe bai rhywun yn sefyll arno fe welai'r cyfan o wlad Plant Rhys Ddwfn o flaen ei lygaid.[3] Ceir chwedlau am y Plant yn ymweld â'r tir mawr i fasnachu ac roeddent i'w gweld weithiau ym marchnad Aberteifi.[3] Elfen ddiweddarach yn y chwedlau, fe ymddengys, sy'n priodoli doethineb a chwrteisi arbennig iddynt, gan ddweud fod Rhys Ddwfn wedi dysgu iddynt barchu eu rhieni a'u cyndeidiau a bod yn ffyddlon i'w gilydd ar bob achlysur: mae'n debyg fod hyn yn ymgais i esbonio'r gair 'dwfn'.[4]
Ceir sawl traddodiad o Ddyfed, yn cynnwys un o ardal Llan-non, fod ynysoedd Plant Rhys Ddwfn i'w gweld allan yn y môr weithiau, ond nid gan bawb.[4]
Cyfatebiaethau golygu
Mae'r ffaith fod y bodau hyn yn byw mewn gwlad hud ym Mae Ceredigion yn debyg iawn i'r traddodiad adnabyddus am Gantre'r Gwaelod, cantref chwedlonol oddi ar arfordir de Gwynedd a gogledd Ceredigion a foddwyd gan y môr. Ceir sawl chwedl a thraddodiad Celtaidd am ynysoedd arallfydol paradwysaidd allan yn y môr i gyfeiriad y gorllewin, a gysylltir ag Arallfyd y Celtiaid. Tebyg hefyd yw Ynys Afallach yn y traddodiad Cymreig.