Rhaganadliad

Mewn seineg, mae rhaganadliad yn golygu cyfnod o ddileisedd neu anadliad cyn cau cytsain argaeol ddi-lais, sydd yn gyfwerth â sain fel [h] yn dod cyn y gytsain. Felly, pan gaiff cytsain ei rhaganadlu, mae'r glotis ar agor am gyfnod cyn ei chau. Er mwyn nodi rhaganadliad yn yr Wyddor Seingol Ryngwladol, gellir rhoi ⟨ʰ⟩ o flan y gytsain raganadlog. Er hynny, mae'n well gan Ladefoged and Maddieson nodi clwstwr o gytseiniaid, e.e. ⟨hk⟩ yn lle ⟨ʰk⟩.

Teipoleg

Mae rhaganadlu yn weddol anghyffredin ymhlith ieithoedd y byd, a honna rhai nad yw'n gyferbyniol yn ffonemig. Noda Ladefoged a Maddieson fod, o leiaf yn achos yr Islandeg, yr anadliad gan ffrwydrolion rhaganadledig yn hwy na chan ffrwydrolion arferol ôl-raganadledig, sydd yn debyg i glystyrau o [h] + cytsain mewn ieithoedd â'r clystyrau hyn. O ganlyniad, maent yn gweld rhaganadliad fel nodwedd hollol ddosraniadol na ellir gwahaniaethu yn seinegol nac yn ffonolegol rhyngddi a chlystyrau â /h/, ac mae'n well ganddynt nodi ffrwydrolion rhaganadledig fel clystyrau, e.e. y gair Islandeg am "arwr" kappi fel /ˈkʰahpi/ yn hytrach na /ˈkʰaʰpi/.

Gwahaniaethir yn aml rhwng rhaganadliad normadol ac annormadol. Mewn iaith a chanddi raganadliad normadol ar rai ffrwydrolion di-lais, mae'n rhaid eu rhaganadlu er nad nodwedd gyferbyniol yw'r rhaganadliad hwn. Mewn iaith â rhaganadliad annormadol, gall defnyddwyr y rhaganadliad ei strwythuro'n seinegol ond nid yw'n angenrheidiol ac efallai na fydd yn digwydd yn iaith pob siaradwr. Fel arfer, ymddengys cytseiniaid rhaganadledig mewn amrywiad rhydd â chlystyrau o ffrithiolion, er y gallai fod ganddynt berthynas syncronig a diacronig â llafariaid hirion neu glystyrau [s]-ffrithiolyn.

Gall rhaganadliad ymddangos mewn sawl ffurf wahanol. Er mai ffrithiad glotol, sain megis [h], yw'r fwyaf arferol, gall y ffrithiolyn neu'r llafariad flaenorol effeithio ar yr union ansawdd ffonetig, gan droi'n [ç] ar ôl llafariaid caeedig. Mae ynganiadau posibl eraill yn cynnwys [x] a hyd yn oed [f].

Mae rhaganadlu yn ansefydlog iawn yn syncronig ac yn ddiacronig ac yn aml iawn y bydd ffrithiolyn neu hwyhau'r llafariad flaenorol yn cymryd ei le.

Mynychter

Yn yr ieithoedd Germanaidd Gogleddol y mae'r enghreifftiau enwocaf o raganadliad, yn Islandeg a Ffaröeg yn bennaf ond hefyd mewn rhai o dafodieithoedd Norwyeg a Swedeg. Nodwedd amlwg yng Ngaeleg yr Alban yw hi hefyd, dylanwad Llychlynnaidd ar yr iaith yn ôl pob sôn. Ceir rhaganadlu hefyd yng ngogledd-orllewin Ewrop yn y mwyafrif o ieithoedd Samaidd. Nid oes rhaganadlu yn Sameg Inari, lle y'i disodlwyd gan ôl-anadlu. Mae gwhaniaeth barn ynghylch y berthynas hanesyddol rhwng rhaganadliad mewn ieithoedd Samaidd a Llychlynnaidd: mae cytundeb bod cysylltiad rhyngddynt ond nid ar o ba un o'r ddau grŵp y daeth rhaganadlu yn wreiddiol.

Yn ogystal ag yng ngogledd Ewrop, ceir rhaganadliad ym Mongoleg Halh ac mewn sawl un o ieithoedd brodorol America, gan gynnwys Cree, Ojibwe, Fox, Miami-Illinois, Hopi a Purepecha.

Enghreifftiau

Saesneg

Mewn rhai acenion, fel acen Newcastle ymhlith menywod ifanc, a chan rai o siaradwyr Saesneg Dulyn, gall /p, t, k/ ar ddiwedd gair neu ymadrodd gael eu rhaganadlu.

Ffaröeg

Rhai enghreifftiau o ffrwydrolion ac affrithiolion o'r iaith Ffaröeg, lle y maent yn ymddangos ar ôl llafariaid acennog yn unig:

• klappa [ˈkʰlaʰpːa], 'clapio'
• hattur [ˈhaʰtːʊɹ], 'het'
• takka [ˈtʰaʰkːa], 'diolch'
• søkkja [ˈsœʰt͡ʃːa], 'suddo' (berf anghyflawn)

Ar ben hyn, man gan dafodieithodd Vágar, gogledd Streymoy ac Eysturoy ffrwydrolion ac affrithiolion annybledig (heblaw am ar ôl llafariad/deuseiniaid caeedig):

• apa [ˈɛaːʰpa], 'epa', ond vípa [ˈvʊiːpa], 'cornchwiglen'
• eta [ˈeːʰta], 'bwyta', ond hiti [ˈhiːtɪ], 'gwres'
• vøka [ˈvøːʰka], 'deffro', ond húka [ˈhʉuːka], 'cyrcydu'
• høkja [ˈhøːʰt͡ʃa], 'ffon fagl', ond vitja [viːt͡ʃa], 'ymweld'

Islandeg

Rhai enghreifftiau o ffrwydrolion o'r Islandeg, lle y maent yn ymddangos ar ôl llafariaid acennog yn unig:

• kappi [ˈkʰaʰpi], 'arwr'
• hattur [ˈhaʰtʏr], 'het'
• þakka [ˈθaʰka] 'diolch'

Mazateceg Huautla

Ym Mazateceg Huautla, gall rhaganadliad ymddangos ar ddechrau gair, nodwedd unigryw, efallai, ymhlith ieithoedd sydd yn cynnwys rhaganadliad:

• [ʰti] - 'pysgodyn'
• [ʰtse] - 'briw'
• [ʰtʃi] - 'bach'
• [ʰka] - 'sofl'

Ieithoedd Samaidd

Yn yr ieithoedd Samaidd, ceir rhaganadliad ar ffrithiolion ac affrithriolion di-lais ym mhob man ynganu (/p/, /t̪/, /t͡s/, /t͡ɕ/, /k/) ynghanol geiriau. Yn yr ieithoedd gorllewinol (Sameg Deheuol, Ume, Pite, Lule a Gogleddol) ac yn Sameg Sgolt, mae rhaganadliad yn effeithio ar gytseiniaid hirion a lled-hirion. Yn yr ieithoedd dwyreiniol (Akkala, Kildin a Ter), dim ond cytseiniaid hirion a raganedlir. Mae'n debyg bod hyn yn cynrychioli dwy don o newid: cyfnod cynnar o raganadlu cytseiniaid hirion sydd yn dyddio'n ôl i Broto-Sameg, ac yna rhaganadlu eilaidd ar gytseiniaid lled-hirion sydd yn tarddu o ardal Sameg Gorllewinol ac a ymledodd tua'r dwyrain at Sameg Sgolt.

Mewn sawl iaith Samaidd, mae ffrwydrolion ac affrithiolion rhaganadledig yn cyferbynnu â ffrwydrolion di-lais llac, oherwydd naill ai datrwynoli clystyrau cynharach (e.e. *[nt] > [d̥ː]) neu mewn cysylltiad â graddoliad cytseiniol.

Gaeleg yr Alban

Serch hynny, yng Ngaeleg yr Alban, oherwydd colled hanesyddol y ffrwydrolion, mae rhaganadlu yn ffonemig mewn safleoedd canolog ac olaf ar ôl llafariaid acennog.

Bras amcan o fynychter rhaganadliad yn nhafodieithoedd Gaeleg yr Alban

Mae ei gryfder yn amrwyio o ardal i ardal a gall ymddangos fel [ʰ] neu [h], neu mewn ardaloedd lle y mae rhaganadlu cryf, fel [ç] neu [x]. Mae ymddangosiad rhaganadlu yn dilyn hierarchiaeth o /k/ > /t/ > /p/. Felly os oes gan dafodiaith raganadlu ar /pʰ/, bydd ganddi ymhob man ynganu arall. Ymddengys rhaganadliad fel a ganlyn:

• Ardal 1 fel [xk xt xp] a [çkʲ çtʲ çp]
• Ardal 2 fel [xk xt hp] a [çkʲ çtʲ hp]
• Ardal 3 fel [xk ht hp] a [çkʲ htʲ hp]
• Ardal 4 fel [ʰk ʰt ʰp]
• Ardal 5 fel [xk] a [çkʲ] (dim rhaganadlu ar /t/ a /p/)
• Ardal 6 heb raganadlu

Ceir nifer o barau cyferbyniol:

• glag [klˠ̪ak] "cloc" a glac [klˠ̪axk] "cydia"
• ad [at̪] "het" ac at [aht̪] "cornwyd"
• leag [ʎɛk] "tafla i lawr" a leac [ʎɛxk] "carreg llorio"
• aba [apə] "abad" ac apa [ahpə] "epa"

Clystyrau h

Er ein bod yn anodd gwahaniaethu rhwng cytseiniaid rhaganadlog a chlystyrau o /h/ a chytsain ddi-lais, nid yw'r gwrthwyneb yn wir. Ceir sawl iaith fel yr Arabeg a'r Ffinneg lle y mae pawb yn ystyried y fath glystyrau yn rhai cytseiniol.

Cyfeiriadau

• Gordeeva, Olga; Scobbie, James M (2007), "Non-normative preaspirated voiceless fricatives in Scottish English: Phonetic and phonological characteristics." (PDF), QMU Speech Science Research Centre Working Papers, WP-12, http://www.qmu.ac.uk/ssrc/pubs/WP12%20Gordeeva%20and%20Scobbie%202007.pdf, adalwyd 2007-03-07
• Nodyn:SOWL
• McRobbie-Utasi, Zita (1991), "Preaspiration in Skolt Sámi", in McFetridge, P., SFU Working Papers in Linguistics, 1, pp. 77–87, http://www.sfu.ca/~mcrobbie/SkPreasp%20.pdf, adalwyd 2007-03-07
• McRobbie-Utasi, Zita (2003), Normative Preaspiration in Skolt Sami in Relation to the Distribution of Duration in the Disyllabic Stress-Group, http://www.sfu.ca/~mcrobbie/Honti.pdf, adalwyd 2007-03-07
• Nance, Claire; Stuart-Smith, Jane (2013), "Pre-aspiration and post-aspiration in Scottish Gaelic stop consonants", Journal of the International Phonetic Association 43 (2): 129–152, doi:10.1017/S0025100313000042
• Rießler, Michael (2004), "On the origin of preaspiration in North Germanic", in Jones-Bley, Karlene; Della Volpe, Angela; Dexter, Miriam Robbins et al., Proceedings of the Fifteenth Annual UCLA Indo-European Conference. Los Angeles, November 7–8, 2003, Journal of Indo-European Monograph Series, 49, Washington, D.C.: Institute for the Study of Man, pp. 168–185, archifwyd o y gwreiddiol ar 2006-09-06, https://web.archive.org/web/20060906024741/http://www.humnet.ucla.edu/pies/pdfs/IEC/IEC15/Riessler_M_2003.pdf, adalwyd 2007-03-07
• Sammallahti, Pekka (1998). The Saami Languages: An Introduction. Davvi Girji.
• Silverman, Daniel (2003), "On the Rarity of Pre-Aspirated Stops", Journal of Linguistics 39 (3): 575–598, doi:10.1017/S002222670300210X, http://journals.cambridge.org/production/action/cjoGetFulltext?fulltextid=187998, adalwyd 2007-03-08
• Stevens, Mary; Hajek, John (2004), "How Pervasive is Preaspiration? Investigating Sonorant Devoicing in Sienese Italian", Tenth Australian International Conference on Speech Science & Technology, Macquarie University, Sydney, pp. 334–39, http://www.assta.org/sst/2004/proceedings/papers/sst2004-406.pdf, adalwyd 2007-03-07
• Svantesson, Jan-Olof (2003), "Preaspiration in Old Mongolian?", Proceedings from Fonetik 2003. PHONUM. Reports in Phonetics, 9, Umeå University, pp. 5–8, http://www.ling.umu.se/fonetik2003/pdf/005.pdf, adalwyd 2007-03-07
• Tronnier, Mechtild (2002), "Preaspiration in Southern Swedish Dialects", Proceedings of Fonetik 2002. Speech, Music and Hearing Quarterly Progress and Status Report, 44, pp. 33–36, http://www.speech.kth.se/prod/publications/files/qpsr/2002/2002_44_1_033-036.pdf, adalwyd 2007-03-07
• Watt, Dominic; Allen, William (2003), "Tyneside English", Journal of the International Phonetic Association 33 (2): 267–271, doi:10.1017/S0025100303001397