Rheilffordd Talyllyn

Mae Rheilffordd Talyllyn yn rheilffordd cledrau cul 2.3 troedfedd (686mm) sy'n rhedeg am 7.25 milltir neu 11.67 km rhwng Tywyn a Nant Gwernol, ym Meirionnydd, Gwynedd, ger pentre Abergynolwyn. Roedd gynt yn gwasanaethu chwareli llechi Bryn Eglwys, a hon oedd y rheilffordd ager gul, gyntaf a gafodd drwydded i gludo teithwyr, gan Ddeddf y Senedd yng Ngorffennaf 1865.

Rheilffordd Talyllyn
Edward Thomas, Trên Rhif 4 yn aros yng Ngorsaf Tywyn
Trên Rhif 4 Edward Thomas yn aros yng Ngorsaf Tywyn, Ebrill 2005
Ardal leol	Cymru
Terminws	Gorsaf reilffordd Tywyn (Harbwr) Tywyn Lleoliad Rheilffordd Talyllyn
Gweithgaredd masnachol
Enw	Rheilffordd Talyllyn
Maint gwreiddiol	2 tr 3 modf (686 mm)
Yr hyn a gadwyd
Gweithredir gan	Cwmni Rheilffordd Talyllyn (Talyllyn Railway Company), cefnogir gan Gymdeithas Gadwraeth Rheilffordd Talyllyn
Gorsafoedd	7 a 5 arhosiad
Hyd	7.25 mile (11.67 km)
Maint 'gauge'	2 tr 3 modf (686 mm)
Hanes (diwydiannol)
1865	Dyrchafiad brenhinol
1866	Agorwyd
1911	Gwerthwyd i Henry Haydn Jones
1946	Y chwarel yn cau
Hanes (Cadwraeth)
1951	Y Gymdeithas Gadwraeth yn cymryd drosodd
1976	Agor Estyniad Nant Gwernol
2001	Dathlu 50 mlynedd o Gadwraeth
2005	Gorsaf ac amgueddfa newydd yn Nhywyn
2011	Dathlu 60 mlynedd o Gadwraeth

Penodwyd James Swinton Spooner (mab James Spooner a brawd i Charles Easton Spooner, sy wedi gweithio ar Reilffordd Ffestiniog) yn beirianydd i'r rheilffordd, gan deulu McConnel, perchnogion chwareli Bryn Eglwys.

Ar y dechrau doedd dim ond dwy orsaf: ym Mhendre ac Abergynolwyn. Yna adeiladwyd gorsafoedd Rhydyronen, Brynglas a Dolgoch. Mae amserlen 1867 yn cyfeirio at 'Orsaf King' yn Nhywyn, lle roedd llechi a theithwyr yn cael eu trosglwyddo i Reilffordd Aberystwyth ac Arfordir Cymru, a elwid yn ddiweddarach yn 'Rheilffordd y Cambrian'. Enwyd Gorsaf King ar ôl cynberchennog. Erbyn 1911, arddangoswyd yr orsaf yn Amserlen Bradshaw gydag enw Saesneg newydd, 'Towyn (Wharf)', a ddefnyddir hyd at heddiw.

Ar ddiwedd y 19g, dirywiad yn y farchnad llechi, defnyddiwyd y rheilfordd i gludo twristiaid. Gwerthwyd y chwareli a chyfran reolaethol yn y rheilffordd i Syr Henry Haydn Jones, Aelod Seneddol i Sir Feirionydd. Daeth y chwarel i ben yn 1946, ac ni chafodd y rheilfordd ei gwladoli yn 1947. Ers 1951, mae cymdeithas frwdfrydig yn rheoli Rheilffordd Talyllyn.

Ailddechrau

Bu farw Syr Haydn ym 1950. Cynhaliwyd cyfarfod ym Mirmingham a phenodwyd cyfarfodydd gydag ysgutorion Syr Haydn i drafod ailagor y rheilffordd. Prynwyd locomotifau rhif 3 a 4 o Reilffordd Great y Western, perchennog Rheilffordd Corris, sydd wedi cau erbyn hyn. Ailagorwyd y lein ym Mai 1951 o Dywyn i Rydyrhonen gan ddefnyddio locomotif 'Dolgoch'. Dechreuodd gwasanaeth llawn ar y 4ydd o Fehefin.

Daeth y rheilffordd yn atyniad twristaidd mawr yn yr ardal ac yna cynlluniwyd ymestyn y cledrau o Abergynolwyn hyd at orsaf newydd Nant Gwernol ac o 1959 ymdrechwyd i ddarganfod perchnogion y tir, er mwyn ei brynu. Cwblhawyd y gwaith yno erbyn 1964, ac yna roedd angen Gorchymyn Rheilffordd Ysgafn i adeiladu ac agor estyniad. Derbyniwyd y Gorchymyn ym 1972, ac agorwyd yr estyniad ar 22 Mai 1976.

Injan Rhif 1 Talyllyn, yng ngorsaf Nant Gwernol

Locomotifau

Rhif	Enw	Ffotograf	Math	Adeiladwr	Blwyddyn
1	Talyllyn		0-4-2ST	Fletcher, Jennings & Co., Whitehaven	1864
2	Dolgoch		0-4-0WT	Fletcher, Jennings & Co., Whitehaven	1866
3	Sir Haydn		0-4-2ST	Hughes, Falcon Works, Loughborough	1878
4	Edward Thomas		0-4-2ST	Kerr Stuart, Stoke on Trent	1921
5	Midlander		4w DM	Ruston & Hornsby	1940
6	Douglas		0-4-0WT	Andrew Barclay, Kilmarnock	1918
7	Tom Rolt		0-4-2T	Rheilffordd Talyllyn	1991
8	Merseysider		4w DH?	Ruston & Hornsby	1964
9	Alf		0-4-0 DM	Hunslet Engine Co.	1950
10	Bryn Eglwys		4w DH	Motor Rail	1985

Rheilffordd Talyllyn

Cerbydau pedair olwyn

Rhif	Adeiladwr	Math	Seddi
1	Brown Marshall	3 adran	18
2	Brown Marshall	3 adran	18
3	Brown Marshall	3 adran	18
4	Cwmni Wagon Caerhirfryn	3 adran	18
5	Brown Marshall	Gard	0
6	Gweithdy Falcon	Gard	0
7	Rheilffordd Talyllyn	Gard / Cadair olwyn	13
8	Rheilffordd Talyllyn	3 adran, ochrau agored	24
11	Rheilffordd Talyllyn	3 adran, ochrau agored	24
12	Rheilffordd Talyllyn	3 adran, ochrau agored	24
13	Rheilffordd Talyllyn	3 adran, ochrau agored	24
14	Midland R C a W	2 adran, dosbarth cyntaf	12
15	Midland R C a W	2 adran, dosbarth cyntaf	12

Cerbydau bogi

Rhif	Adeiladwr	Math	Seddi
9	W.G.Allen a Tisdales	5 adran	30/40
10	W.G.Allen a Tisdales	3 adran a Gard	18/24
16	Kerr Stuart a Rheilffordd Talyllyn	3 adran a Gard	18/24
17	Cwmni Cerbyd a Wagon Metropolitan	2 salŵn	22
18	Rheilffordd Talyllyn	6 adran	36/48
19	Rheilffordd Talyllyn a Tisdales	6 adran	12 cyntaf, 24/32 ail dosbarth
20	Rheilffordd Talyllyn a Tisdales	3 adran a salŵn cadair olwyn	32/41
21	Rheilffordd Talyllyn a Tisdales	3 adran a salŵn cadair olwyn	32/41
22	Rheilffordd Talyllyn a Tisdales	4 adran a Gard	24/32
23	Rheilffordd Talyllyn a Tisdales	6 adran	36/48

Lle bydd 2 rhif yn ymddangos, mae'r un is yn cyfeirio at nifer o seddi ar drenau cyffredin, ac yr un uwch at seddi ar drenau prysurach.

Llyfryddiaeth

'Y Chwarelwr'

Trên yn ymyl Dolgoch

• Adams, N. a Garvey, L. Sixty Years of Talyllyn Railway Volunteering
• Bate, J.H.L The Chronicles of Pendre Sidings cyhoeddwyd gan Rail Romances, 2001. isbn 1-900622-05-X
• Boyd, James I.C. Narrow Gauge Railways in Mid Wales cyhoeddwyd gan Oakwood, 1965 |isbn 0-85361-024-X
• Boyd James I.C. The Tal-y-llyn Railway cyhoeddwyd gan Wild Swan 1988 isbn 0-906867-46-0
• Castens, Simon On the Trail of The Titfield Thunderbolt cyhoeddwyd gan Lifrau Thunderbolt 2001 isbn=0-9538771-0-8
• Cozens, Lewis The Tal-y-llyn Railway |argraffwyd yn bersonol, 1948
• Goddin, Geoff Whose Heritage Railway is it? A Study of Volunteer Motivation Japan Railway & Transport Review, cyfrol 32, Medi 2002 tudalennau 46–49, PDF Archifwyd 2009-03-26 yn y Peiriant Wayback.
• Holmes, Alan Talyllyn Revived cyhoeddwyd gan Reilffordd Talyllyn 2009 isbn 978-0-900317-07-1
• Household, H.G.W. Ac Eldson, O. 1926 The Tal-y-llyn Railway journal, Railway Magazine cyfrol 58, Mehefin. Tudalennau 431–435
• Huntley, John Railways in the Cinema 1969 cyhoeddwyd gan Ian Allan
• Johnson, Peter The Heyday of the Welsh Narrow Gauge 1997 cyhoeddwyd gan Ian Allan isbn=0-7110-2511-8
• Johnson, Peter Welsh Narrow Gauge: a view from the past 1999 cyhoeddwyd gan Ian Allan isbn 0-7110-2654-8
• Johnson, Peter ac Weaver, Rodney Great Preserved Locomotives: Talyllyn Railway No 1 Talyllyn & No 2 Dolgoch 1987 cyhoeddwyd gan Ian Allan isbn 0-7110-1711-5
• Little, L. Carriages & Wagons of the Talyllyn Railway, cyhoeddwyd gan y Gymdeithas Rheilffyrdd Led Gul
• Mitchell, David J. ac Eyres, Terry The Talyllyn Railway 2005 cyhoeddwyd gan Past and Present Publishing isbn 1-85895-125-9
• Potter, D. The Talyllyn Railway 1990 cyhoeddwyd gan David St John Thomas isbn 0-946537-50-X
• Ransom P.J.G Narrow Gauge Steam: Its origins and world-wide development 1996 cyhoeddwyd gan Oxford Publishing Co isbn 0-86093-533-7
• Richards, Alun John The Slate Regions of North and Mid Wales, and their Railways 1999 cyhoeddwyd gan Carreg Gwalch isbn 0-86381-552-9
• Rolt, L.T.C Railway Adventure 1998 cyhoeddwyd gan Sutton |isbn 0-330-02783-2
• Rolt, L.T.C. (golygydd) Talyllyn Century 1965 cyhoeddwyd gan David & Charles
• Rheilffordd Talyllyn a chyfranwyr, Sixty Years of the First Preserved Railway cyhoeddwyd gan Reilffordd Talyllyn
• Thomas, Cliff The Narrow Gauge in Britain and Ireland 2002 cyhoeddwyd gan Atlantic Publishing isbn 1-902827-05-8
• Woodcock, G. George1938 The Tal-y-llyn Railway |journal, Railway Magazine, cyfrol 83 Medi 1938, tudalennau 197–200

Dolen allanol

• Gwefan y rheilffordd Archifwyd 2008-09-16 yn y Peiriant Wayback.