Rhyfel Algeria
Rhyfel rhwng Ffrainc a mudiadau cenedlaetholgar Algeriaidd o 1 Tachwedd 1954 i 19 Mawrth 1962 oedd Rhyfel Algeria (Arabeg: ثورة جزائرية; Ffrangeg: Guerre d'Algérie), a arweiniodd at annibyniaeth Algeria oddi ar Ffrainc. Roedd yn rhyfel pwysig yng nghyfnod datrefedigaethu (decolonization war), ac yn wrthdaro cymhleth a nodir gan ryfela herwfilwrol, terfysgaeth, artaith, a gwrthchwyldroadaeth.
| Rhyfel Algeria | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rhan o gyfnod datrefedigaethu ar ôl yr Ail Ryfel Byd | ||||||||
 o'r chwith i'r dde, rhes 1af: colofn o wrthryfelwyr Mwslemaidd yr ALN; patrôl gan M8 Greyhound o Fyddin Ffrainc; pieds-noirs Constantine yn arfogi eu hunain. 2il res: anerchiad Charles de Gaulle ar 4 Mehefin 1958; gwrthdystiad pieds-noirs o blaid de Gaulle yn Algiers ar 13 Mai 1958; cyn-filwyr Mwslemaidd harki ym 1958. 3edd res: Wythnos yr Atalgloddiau yn Ionawr 1960; pieds-noirs yr FAF yn taflu cerrig at Fyddin Ffrainc ar 9 Rhagfyr 1960; milwr Ffrengig yn defnyddio canfodydd metel wrth archwilio menywod Mwslimaidd am fomiau. 4edd res: terfysg yr FLN yn Bab el Oued, 10 Rhagfyr 1960; milwyr Ffrengig yn defnyddio gynnau nwy dagrau yn Algiers; cefnogwyr yr FLN yn wynebu awyr-filwyr Ffrengig yn ystod protestiadau 10 Rhagfyr 1960. | ||||||||
| ||||||||
| Cydryfelwyr | ||||||||
 FLNMNA |
 Ffrainc
|
FAF (1960–61) Organisation de l'armée secrète (OAS) (1961–62) | ||||||
| Arweinwyr | ||||||||
| Mohamed Si Moussa Benahmed Saadi Yacef Mustapha Benboulaïd† Ferhat Abbas Houari Boumedienne Hocine Aït Ahmed Ahmed Ben Bella Krim Belkacem Larbi Ben M'Hidi† Rabah Bitat Mohamed Boudiaf Messali Hadj |
Paul Cherrière (1954–55) Henri Lorillot (1955–56) Raoul Salan (1956–58) Maurice Challe (1958–60) Jean Crepin (1960–61) Fernand Gambiez (1961) Guilain P. Denoeux (1961–62) |
Said Boualam Pierre Lagaillarde Raoul Salan Edmond Jouhaud Jean-Jacques Susini | ||||||
| Nerth | ||||||||
| 15,000 ar ei anterth, 45,000 ar gyfer yr holl ryfel | 670,000 90,000 Harki |
3,000 (OAS) | ||||||
| Anafusion a cholledion | ||||||||
| 153,000 yn marw, 160,000 wedi'u hanafu 1,500,000 yn marw yn ôl llywodraeth Algeria |
25,600 yn marw 65,000 wedi'u hanafu |
100 yn marw (OAS) 2,000 mewn carchar (OAS) | ||||||
| Sifiliaid wedi'u lladd neu wedi'u hanafu: 800,000+ | ||||||||
Ym Mawrth 1954 sefydlwyd y Ffrynt Rhyddid Cenedlaethol (FLN) gan naw Algeriad oedd yn byw'n alltud yn yr Aifft, gan gynnwys Ahmed Ben Bella. Ar 1 Tachwedd 1954 dechreuodd yr FLN rhyfel herwfilwrol ac ymgyrch derfysgol yn erbyn Ffrainc gyda'r nod o ennill annibyniaeth i Arabiaid Mwslimaidd Algeria. Anfonodd llywodraeth Ffrainc lluoedd Ffrengig i Algeria Ffrengig i frwydro'r FLN gan ddefnyddio strataegaeth wrthchwyldroadol a gwrthderfysgol, oedd yn cynnwys cyflafanau, artaith, a chyrchoedd ar bentrefi Mwslimaidd.
Ymunodd setlwyr Ewropeaidd Algeria, y pieds-noirs, â swyddogion Byddin Ffrainc i ddymchwel llywodraeth Ffrainc yn ystod argyfwng Mai 1958, a dychwelodd Charles de Gaulle, arweinydd Ffrainc Rydd yn ystod yr Ail Ryfel Byd, i arwain Ffrainc. Croesawyd de Gaulle gan y pieds-noirs, ond ym 1959 datganodd y bydd yn sicrháu hunan-benderfyniad ar gyfer holl boblogaeth Algeria.
Ymdrechodd y pieds-noirs i wrthryfela yn erbyn de Gaulle yn Wythnos yr Atalgloddiau ym 1960 a Putsch y Cadfridogion yn Ebrill 1961, ond arhosodd mwyafrif y fyddin y ffyddlon i de Gaulle yn y ddwy achos. Ym Mawrth 1962 cytunwyd ar gadoediad rhwng llywodraeth Ffrainc a chynrychiolwyr yr FLN yn Évian, Ffrainc. Pleidleisiodd yr Algeriaid dros annibyniaeth mewn refferendwm yng Ngorffennaf 1962. Yn sgîl hyn ymfudodd y mwyafrif o pieds-noirs i Ffrainc.
Ffynonellau
golygu- Behr, E. The Algerian Problem (Llundain, Hodder and Stoughton, 1961).
- Berstein, S. The Republic of de Gaulle, 1958–1969 (Caergrawnt, Gwasg Prifysgol Caergrawnt, 1993). Cyfieithwyd gan Peter Morris.
- Cairns, J. C. 'De Gaulle as President: First Triumphs and Last Memoirs', The American Historical Review, 78(5) (1973), t. 1406–20.
- Connelly, M. A Diplomatic Revolution: Algeria’s Fight for Independence and the Origins of the Post–Cold War Era (Rhydychen, Gwasg Prifysgol Rhydychen, 2002).
- Crozier, B. De Gaulle: The Statesman (Llundain, Eyre Methuen, 1973).
- De Gaulle, C. 'Excerpts from address by General Charles de Gaulle on Sept. 16, 1959', Africa Today, 6(5) (1959) tt. 16–7.
- De Gaulle, C. Memoirs of Hope: Renewal 1958–62, Endeavour 1962– (Llundain, Weidenfeld and Nicolson, 1971). Cyfieithwyd gan Terence Kilmartin.
- Gordon, D. C. The Passing of French Algeria (Llundain, Gwasg Prifysgol Rhydychen, 1966).
- Harrison, A. Challenging de Gaulle: The O.A.S. and Counterrevolution in Algeria, 1954–1962 (Westport, CT, Praeger, 1989).
- Heggoy, A. A. Insurgency and Counterinsurgency in Algeria (Llundain, Gwasg Prifysgol Indiana, 1972).
- Horne, A. A Savage War of Peace: Algeria 1954–1962 (Efrog Newydd, New York Review Books, 2006).
- Lacouture, J. De Gaulle: The Ruler, 1945–1970 (Llundain, Harvill, 1992). Cyfieithwyd gan Alan Sheridan.
- O'Ballance, E. The Algerian Insurrection, 1954–62 (Llundain, Faber and Faber, 1967).
- Pickles, D. 'General de Gaulle and Algeria', The World Today, 17(2) (1961) tt. 49–58.
- Sulzberger, C. L. The Test: De Gaulle and Algeria (Llundain, Rupert Hart-Davis, 1962).
- Talbott, J. 'French Public Opinion and the Algerian War: A Research Note', French Historical Studies, 9(2) (Hydref, 1975), tt. 354–61.