Trosgynoliaeth
Mudiad athronyddol a llenyddol a ffynnodd yn Lloegr Newydd, Unol Daleithiau America, rhwng tua 1836 a 1860 yw trosgynoliaeth (Saesneg: transcendentalism). Tarddodd ymhlith cylch o ddeallusion a wrthwynebai uniongrededd Calfiniaeth a rhesymoliaeth Undodiaeth, gan ddatblygu yn lle hynny eu ffydd eu hunain yn canolbwyntio ar ddwyfoldeb dynolryw a natur. Daeth rhai o'i gysyniadau sylfaenol o athroniaeth yr Almaen, yn arbennig Immanuel Kant, ac oddi wrth awduron o Loegr fel Thomas Carlyle, Samuel Taylor Coleridge a William Wordsworth. Cafodd syniadau crefyddol Bwdhaidd a Hindŵaidd ddylanwad pwysig ar y mudiad hefyd.
| Enghraifft o'r canlynol | mudiad athronyddol  |
|---|---|
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Er nad oedd erioed yn athroniaeth systematig, roedd ganddi rai daliadau sylfaenol. Roedd y rhain yn cynnwys y gred bod Duw yn fewnfodol mewn dynolryw a natur ac mai greddf unigol yw'r ffynhonnell wybodaeth uchaf. Arweiniodd hyn at bwyslais optimistaidd ar unigolyddiaeth, hunanddibyniaeth a gwrthod awdurdod traddodiadol.
Mynegwyd syniadau'r mudiad yn huawdl gan Ralph Waldo Emerson mewn traethodau fel "Nature" (1836), "Self-Reliance" (1841) a "The Over-Soul" (1841), a chan Henry David Thoreau yn ei lyfr Walden (1854).
Dechreuodd y mudiad gyda chyfarfodydd achlysurol yn Boston, Massachusetts a Concord, Massachusetts yn y 1830au i drafod athroniaeth, llenyddiaeth a chrefydd. Yn ogystal ag Emerson a Thoreau, roedd aelodau eraill y grŵp hwn yn cynnwys Amos Bronson Alcott (tad yr awdur Louisa May Alcott), Margaret Fuller, Frederic Henry Hedge, Theodore Parker a George Ripley.
Mewn sawl modd y mudiad deallusol cyntaf y gellid ei nodi fel rhywbeth unigryw cwbl Americanaidd oedd trosgynoliaeth. Cafodd ddylanwad parhaol ar syniadau Americanaidd, yn enwedig ar awduron fel Nathaniel Hawthorne, Herman Melville a Walt Whitman.