Thomas Carlyle

Hanesydd, traethodydd, a bywgraffydd o'r Alban oedd Thomas Carlyle (4 Rhagfyr 1795 – 5 Chwefror 1881). Efe oedd prif feirniad diwylliannol yr oes Fictoriaidd, a dylanwadodd ar nifer o feirniad iau y cyfnod, gan gynnwys Matthew Arnold a John Ruskin. Dadleuodd o blaid arweinyddiaeth dadol a chryfder yr arwr, gan feirniadu damcaniaeth laissez-faire a llywodraeth seneddol. Mae ganddo arddull hynod o nodweddiadol: "cyfuniad o ymadroddion beiblaidd, geiriau gwerin, ystumiadau Tiwtonaidd, a bathiadau ei hunan, yn nhrefn yr annisgwyl".

Thomas Carlyle
Ffotograff o Thomas Carlyle, tua'r 1860au.
Ganwyd	4 Rhagfyr 1795  Ecclefechan
Bu farw	5 Chwefror 1881  Llundain
Dinasyddiaeth	Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon, Yr Alban, Teyrnas Prydain Fawr
Alma mater	Prifysgol Caeredin Annan Academy
Galwedigaeth	ieithydd, hanesydd llenyddiaeth, hanesydd, cyfieithydd, mathemategydd, athronydd, awdur ysgrifau, llenor, beirniad llenyddol, nofelydd, athro
Swydd	Rector of the University of Edinburgh
Cyflogwr	Prifysgol Caeredin
Adnabyddus am	Sartor Resartus, On Heroes, Hero-Worship and the Heroic in History
Mam	Margaret Aitken Carlyle
Priod	Jane Welsh Carlyle
Gwobr/au	Urdd Teilyngdod am Wyddoniaeth a Chelf, Cymrawd Academi Celf a Gwyddoniaeth America, Pour le Mérite
llofnod

Ganwyd yn Ecclefechan, Swydd Dumfries, i deulu mawr o Galfiniaid. Cafodd ei addysg yn Ysgol Ramadeg Annan a Phrifysgol Caeredin, ac yno ymddisgleiriodd ym maes mathemateg. Cychwynnodd ar ei yrfa yn diwtor, ysgolfeistr, a newyddiadurwr. Darllenodd lyfr Germaine de Staël ar yr Almaen, gan fagu ynddo ddiddordeb yn llenyddiaeth ac athroniaeth Almaenig. Ymhlith ei weithiau cynnar mae Life of Schiller (1823) a'i gyfieithiad o Wilhelm Meister (1824) gan Goethe.

Priododd Jane Baillie Welsh ym 1826. Cyhoeddodd ei hunangofiant ysbrydol, Sartor Resartus, yng nghylchgrawn Fraser's ym 1833–34, cyn iddo symud i fyw yn Llundain. Ysgrifennodd hanes y Chwyldro Ffrengig (1837), traethawd ar Siartiaeth (1839), casgliad o'i ddarlithoedd dan y teitl On Heroes, Hero-Worship, and The Heroic in History (1841), golygiad o lythyrau ac areithiau Cromwell (1845), a bywgraffiad Ffredrig Fawr (1858–65).

Bu farw ei wraig ym 1866, ac ar ddiwedd ei fywyd cafodd Carlyle ei weld yn broffwyd hen ffasiwn. Claddwyd ym Mynwent Ecclefechan.

Bywyd cynnar ac addysg

Ganed Thomas Carlyle ar 4 Rhagfyr 1795 ym mhentref Ecclefechan, Swydd Dumfries, yn ne'r Alban, Teyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon, yn ail fab i James Carlyle a phlentyn hynaf ei ail wraig, Margaret Aitken. Saer maen oedd James wrth ei grefft, a Chalfinydd pybyr ydoedd, a châi ei gymeriad a'i ddull o fyw ddylanwad mawr ar ei fab. Pan oedd Thomas yn blentyn, symudasant i fferm Mainhaill, dwy filltir o Lockerbie, a throdd James at drin y tir er mwyn cynnal ei deulu.

Derbyniodd Thomas ei addysg gynradd ar y plwyf, gan fynychu ysgol y pentref cyn iddo gael ei anfon ym 1805 i Ysgol Ramadeg Annan—bellach Academi Annan—rhyw chwe milltir i'r de o Ecclefechan. Yno fe gafodd amser anhapus: bachgen unig a chroendenau ydoedd, a chafodd ei watwar am fod yn oriog a'i alw'n "Tom the Tearful" am iddo wylo'n aml. Addawodd Thomas i'w fam na fyddai'n cwffio yn yr ysgol, felly ni fyddai'n herio ei fwlïod yn gorfforol yn yr iard chwarae. Er gwaethaf ei boendodau cymdeithasol, yn Annan fe enillodd grap da ar Ladin a Ffrangeg a'r wyddor Roeg, dysgodd hanfodion algebra, a dechreuodd ei ddiddordeb dwfn mewn hanes.

Aeth i Brifysgol Caeredin ym 1809. Darllenodd yn frwd ac yn eang, ond ni dilynodd unrhyw drywydd penodol yn ei astudiaethau, er iddo arddangos gallu mathemategol. Bwriad ei dad oedd iddo hyfforddi ar gyfer y weinidogaeth, ond ni theimlai Thomas alwedigaeth y glerigiaeth. Wedi iddo gyflawni ei gwrs (ond heb ennill gradd), cafodd swydd yn isathro mathemateg yn Ysgol Annan ym 1814. Symudodd i ysgol arall, yn Kirkcaldy, ym 1816, ac yno magodd ei gyfeillgarwch agos â'r pregethwr Edward Irving.

Gweithiau

Llyfrau

• Life of Friedrich Schiller (Llundain, 1825).
• Sartor Resartus (Boston, 1836).
• French Revolution (Llundain, 1837).
• Sartor Resartus (Llundain, 1838).
• Critical and Miscellaneous Essays (Llundain, 1839).
• Chartism (Llundain, 1840).
• On Heroes, Hero-Worship and the Heroic in History (Llundain, 1841).
• Past and Present (Llundain, 1843).
• Oliver Cromwell's Letters and Speeches (Llundain, 1845).
• Latter-Day Pamphlets (Llundain, 1850).
• Life of John Sterling (Llundain, 1851).
• History of Frederick the Great, chwe chyfrol (Llundain, 1858–65).
• Reminiscences (Llundain, 1881). Cyhoeddwyd wedi ei farwolaeth.

Erthyglau

• "Schiller's Life and Writings", London Magazine (Hydref 1823, Ionawr, Gorffennaf–Medi 1824).
• "Jean Paul Friedrich Richter", Edinburgh Review (Mehefin 1827).
• "Burns", Edinburgh Review (Rhagfyr 1828).
• "Voltaire", Foreign Review (Ebrill 1829).
• "Signs of the Times", Edinburgh Review (Mehefin 1829).
• "Cruthers and Jonson or the Outskirts of Life. A True Story", Fraser's Magazine (Ionawr 1831).
• "Boswell's Life of Johnson", Fraser's Magazine (Mai 1832).
• "Goethe's Works", Foreign Quarterly Review (Awst 1832).
• "Sartor Resartus", Fraser's Magazine (Tachwedd–Rhagfyr 1833, Chwefror–Ebrill, Mehefin–Awst 1834).
• "Death of the Rev. Edward Irving", Fraser's Magazine (Ionawr 1835).
• "Louis Philippe, Repeal of the Union, Legislation for Ireland, Death of Charles Buller", London Examiner (1848).
• "Ireland and the British Chief Governor, Irish Regiments of the New Era", Spectator (1848).
• "Occasional Discourse on the Nigger Question", Fraser's Magazine (Rhagfyr 1849).
• "Shooting Niagara: and After?", Macmillan's Magazine (Awst 1867).
• "Early Kings of Norway", Fraser's Magazine (Ionawr–Mawrth 1875).

Y gweithiau cyflawn

Cyhoeddwyd yr argraffiad safonol o holl weithiau Carlyle, dan olygyddiaeth Henry Duff Traill, mewn 30 cyfrol ym 1896–99:

• cyfrol I: Sartor Resartus: The Life and Opinions of Herr Teufelsdröckh in Three Books
• cyfrolau II–III: The French Revolution: A History
• cyfrol IV: On Heroes, Hero-Worship, and the Heroic in History
• cyfrolau V–IX: Oliver Cromwell's Letters and Speeches: with Elucidations
• cyfrol X: Past and Present
• cyfrol XI: The Life of John Sterling
• cyfrolau XII–XIX: History of Friedrich II. of Prussia, Called Frederick the Great
• cyfrol XX: Latter-Day Pamphlets
• cyfrolau XI–XII: German Romance: Translations from the German, with Biographical and Critical Notices
• cyfrolau XXIII–XXIV: Wilhelm Meister's Apprenticeship and Tavels, Translated from the German of Goethe
• cyfrol XXV: The Life of Friedrich Schiller, Comprehending an Examination of His Works
• cyfrolau XXVI–XXX: Critical and Miscellaneous Essays

Darllen pellach

• Ashton, Rosemary. Thomas and Jane Carlyle: Portrait of a Marriage (2002).
• Campbell, Ian. Thomas Carlyle (1974)
• Cumming, Mark, gol. Carlyle Encyclopedia (2004).
• Heffer, Simon. Moral Desperado: A Life of Thomas Carlyle (1995).
• Kaplan, Fred. Thomas Carlyle: A Biography (1983).