Wicipedia

Yr hawl i iechyd

hawl dynol

Yr hawl i iechyd yw'r hawl economaidd, cymdeithasol a diwylliannol i isafswm o safon iechyd gyffredinol y mae gan bob unigolyn yr hawl iddo. Mae'r cysyniad o hawl i iechyd wedi'i gyfrif mewn cytundebau rhyngwladol sy'n cynnwys y Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol, y Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol, a'r Confensiwn ar Hawliau Pobl ag Anableddau . Ceir cryn ddadlau ar sut i ddehongli a chymhwyso'r hawl i iechyd oherwydd ystyriaethau megis sut mae iechyd yn cael ei ddiffinio, pa hawliau lleiaf sy'n cael eu cynnwys o fewn yr egwyddor hon, a pha sefydliadau sy'n gyfrifol am sicrhau'r hawl i iechyd.

Yr hawl i iechyd
Protestwyr mewn rali dros yr Hawl i Iechyd ym Mhacistan
Enghraifft o'r canlynolhawliau economaidd, cymdeithasol a diwylliannol Edit this on Wikidata

Diffiniad golygu

Cyfansoddiad Sefydliad Iechyd y Byd (1946) golygu

Mae rhaglith Cyfansoddiad Sefydliad Iechyd y Byd (WHO) 1946 yn diffinio iechyd yn fras fel "cyflwr o les corfforol, meddyliol a chymdeithasol llwyr ac nid absenoldeb afiechyd neu wendid yn unig."[1] Mae'r Cyfansoddiad yn diffinio'r hawl i iechyd fel "y mwynhad o'r safon iechyd uchaf y gellir ei chyrraedd," ac mae'n cyfrif rhai o egwyddorion yr hawl hon ddatblygiad plant iach, lledaenu gwybodaeth feddygol a mesurau cymdeithasol a ddarperir gan y llywodraeth i sicrhau safon iechyd digonol.

Mae Frank P. Grad yn nodi fod Cyfansoddiad WHO yn datgan yr hawl i bob gwladwriaeth i sefydlu'r egwyddor o hawl i iechyd fel " yr hawl ddynol sylfaenol" na all llywodraethau ei atal, ac yn hytrach mae'n rhaid iddynt ei amddiffyn a'i gynnal.[2] Mae Cyfansoddiad WHO, yn benodol, yn nodi'r ffin ffurfiol gyntaf o hawl i iechyd mewn cyfraith ryngwladol.

Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol (1948) golygu

 
Ymgyrchwyr yn Rwmania yn creu siap "25" gan ddefnyddio ymbarelau, cyfeiriad sydd yma at Erthygl 25 o Ddatganiad Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Dynol.

Mae Erthygl 25 o Ddatganiad Cyffredinol Hawliau Dynol 1948 y Cenhedloedd Unedig yn nodi: "Mae gan bawb yr hawl i safon byw sy'n ddigonol ar gyfer iechyd a lles ei hun a'i deulu, gan gynnwys bwyd, dillad, tai a gofal meddygol a gwasanaethau cymdeithasol angenrheidiol. ""Mae'r Datganiad Cyffredinol yn cynnwys lletyaeth er mwyn diogelu person ac mae hefyd yn sôn yn arbennig am y gofal a roddir i'r rheini sydd mewn mamolaeth neu blentyndod.[3]

Ystyrir mai Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol fel y datganiad rhyngwladol cyntaf o hawliau dynol sylfaenol. Dywedodd Uchel Gomisiynydd y Cenhedloedd Unedig dros Hawliau Dynol Navanethem Pillay bod y Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol "yn ymgorffori gweledigaeth sy'n gofyn am gymryd yr holl hawliau dynol - sifil, gwleidyddol, economaidd, cymdeithasol neu ddiwylliannol - fel cyfanwaith anwahanadwy ac organig, anwahanadwy a rhyngddibynnol."[4] Yn yr un modd, mae Gruskin et al. yn dadlau bod natur gydberthynol yr hawliau a fynegir yn y Datganiad Cyffredinol yn sefydlu "cyfrifoldeb sy'n ymestyn y tu hwnt i ddarparu gwasanaethau iechyd hanfodol i fynd i'r afael â phenderfyniadau iechyd megis darparu addysg ddigonol, tai, bwyd, ac amodau gwaith ffafriol, gan nodi ymhellach bod y darpariaethau hyn yn hawliau dynol eu hunain ac yn angenrheidiol ar gyfer iechyd." [5]

Confensiwn Rhyngwladol ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu ar sail Hil (1965) golygu

Rhoddir sylw byr i iechyd yng Nghonfensiwn Rhyngwladol y Cenhedloedd Unedig ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu ar sail Hil, a fabwysiadwyd ym 1965 ac a ddaeth i rym ym 1969. Mae'r Confensiwn yn galw ar Wladwriaethau i "Wahardd a dileu gwahaniaethu ar sail hil yn ei holl ffurfiau a gwarantu hawl pawb, heb wahaniaethu o ran hil, lliw, neu darddiad cenedlaethol neu ethnig, i gydraddoldeb gerbron y gyfraith," a thrwy hyn ddarparu "Yr hawl i iechyd y cyhoedd, gofal meddygol, nawdd cymdeithasol a gwasanaethau cymdeithasol." [6]

Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol (1966) golygu

Mae'r Cenhedloedd Unedig yn diffinio ymhellach yr hawl i iechyd yn Erthygl 12 o Gyfamod Rhyngwladol 1966 ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol.[7]

Sylw Cyffredinol Rhif 14 (2000) golygu

Yn 2000, cyhoeddodd Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol Sylw Cyffredinol Rhif 14, sy'n mynd i'r afael â "materion sylweddol sy'n codi wrth weithredu'r Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol" mewn perthynas ag Erthygl 12 a " yr hawl i'r safon iechyd uchaf y gellir ei chyrraedd." [8] Mae'r Sylw Cyffredinol yn darparu iaith weithredol fwy eglur ar y rhyddid a'r hawliau a gynhwysir o dan hawl i iechyd.

Mae'r Sylw Cyffredinol yn gwneud yr eglurhad uniongyrchol "nad yw'r hawl i iechyd yn golygu yr hawl i fod yn iach. " Yn hytrach, mynegir yr hawl i iechyd fel set o ryddid a hawliau sy'n darparu ar gyfer amodau biolegol a chymdeithasol yr unigolyn yn ogystal â'r adnoddau sydd ar gael gan y Wladwriaeth, a gall y ddau ohonynt atal yr hawl i fod yn iach am resymau y tu hwnt i ddylanwad neu reolaeth y Wladwriaeth. Mae Erthygl 12 yn gorfodi'r Wladwriaeth i gydnabod bod gan bob unigolyn yr hawl gynhenid i'r safon orau o iechyd. Fodd bynnag, nid yw'n mynnu fod y Wladwriaeth yn sicrhau bod pob unigolyn, mewn gwirionedd, yn gwbl iach, na bod pob unigolyn wedi cydnabod yn llawn yr hawliau a'r cyfleoedd a gyfrifir yn yr hawl i iechyd.

Confensiwn ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu yn erbyn Menywod golygu

Mae Erthygl 12 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig 1979 ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu yn erbyn Menywod yn amlinellu amddiffyn menywod rhag gwahaniaethu ar sail rhyw wrth dderbyn gwasanaethau iechyd a hawl menywod i ddarpariaethau gofal iechyd penodol sy'n gysylltiedig â rhyw y person.[9]

Confensiwn ar Hawliau'r Plentyn golygu

Sonnir am iechyd ar sawl achos yn y Confensiwn ar Hawliau'r Plentyn (1989). Mae Erthygl 3 yn galw ar bartïon i sicrhau bod sefydliadau a chyfleusterau ar gyfer gofalu am blant yn cadw at safonau iechyd. Mae erthygl 17 yn cydnabod hawl y plentyn i gael gafael ar wybodaeth sy'n berthnasol i'w iechyd a'i les corfforol a meddyliol. Mae erthygl 23 yn cyfeirio'n benodol at hawliau plant anabl, lle mae'n cynnwys gwasanaethau iechyd, adsefydlu, gofal ataliol. Mae Erthygl 24 yn amlinellu iechyd plant yn fanwl, ac yn nodi, "Mae partïon yn cydnabod hawl y plentyn i fwynhau'r safon iechyd uchaf y gellir ei chyrraedd ac i gyfleusterau ar gyfer trin salwch ac adsefydlu iechyd. Bydd gwladwriaethau'n ymdrechu i sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn cael ei amddifadu o'i hawl i gael mynediad at wasanaethau gofal iechyd o'r fath."[10]

Confensiwn ar Hawliau Pobl ag Anableddau golygu

Mae Erthygl 25 o'r Confensiwn ar Hawliau Pobl ag Anableddau (2006) yn nodi bod gan "bobl ag anableddau'r hawl i fwynhau'r safon iechyd uchaf y gellir ei chyrraedd heb wahaniaethu ar sail anabledd." Mae is-gymalau Erthygl 25 yn nodi y bydd Gwladwriaethau'n rhoi'r un "ystod, ansawdd a safon" o ofal iechyd i'r anabl ag y mae'n ei ddarparu i bersonau eraill, yn ogystal â'r gwasanaethau hynny sy'n ofynnol yn benodol ar gyfer atal, adnabod a rheoli anabledd. Mae darpariaethau pellach yn nodi y dylid sicrhau bod gofal iechyd i'r anabl ar gael mewn cymunedau lleol ac y dylai'r gofal fod yn deg yn ddaearyddol, gyda datganiadau ychwanegol yn erbyn gwrthod neu ddarparu gwasanaethau iechyd yn anghyfartal (gan gynnwys "bwyd a hylifau" ac "yswiriant bywyd") ar sail anabledd.[11]

Hawl ddynol i ofal iechyd golygu

Ffordd arall o gysyniadoli un agwedd ar yr hawl i iechyd yw "hawl ddynol i ofal iechyd." Mae hyn yn cwmpasu hawliau cleifion a darparwyr wrth ddarparu gwasanaethau gofal iechyd, gyda'r olaf yn yr un modd yn agored i gamdriniaeth aml gan y glwedydd.[12] Mae hawliau cleifion wrth ddarparu gofal iechyd yn cynnwys: yr hawl i breifatrwydd, gwybodaeth, bywyd a gofal o ansawdd, yn ogystal â rhyddid rhag gwahaniaethu, artaith, a thriniaeth greulon, annynol neu ddiraddiol.[13] Mae grwpiau ymylol, fel ymfudwyr ac unigolion sydd wedi'u dadleoli, lleiafrifoedd hiliol ac ethnig, menywod, lleiafrifoedd rhywiol, a'r rhai sy'n byw gyda HIV, yn arbennig o agored i droseddau yn erbyn hawliau dynol mewn lleoliadau gofal iechyd.[14][15]

Mae hawliau darparwyr yn cynnwys: yr hawl i safonau ansawdd amodau gwaith, yr hawl i gysylltu'n rhydd, a'r hawl i wrthod cyflawni gwaith sy'n seiliedig ar eu moesau.[16] Torrir hawliau darparwyr gofal iechyd yn aml. Er enghraifft, mewn gwledydd sydd â rheolaeth gyfreithiol wan, lle mae darparwyr gofal iechyd yn aml yn cael eu gorfodi i gyflawni gweithdrefnau sy'n negyddu eu moesau, yn gwadu'r safonau gofal gorau posibl i grwpiau ar yr ymylon, yn torri cyfrinachedd cleifion, ac yn cuddio troseddau yn erbyn dynoliaeth ac artaith.[17][18] At hynny, mae darparwyr nad ydynt yn gorfodi'r pwysau hyn yn aml yn cael eu herlid. Ar hyn o bryd, yn enwedig yn yr Unol Daleithiau, mae llawer o ddadlau yn ymwneud â mater "ymwybyddiaeth darparwyr", sy'n cadw hawl darparwyr i ymatal rhag perfformio gweithdrefnau nad ydynt yn cyd-fynd â'u cod moesol, fel erthyliadau.[19][20]

Hawl Gyfansoddiadol i ofal iechyd golygu

Mae llawer o gyfansoddiadau bellach yn cydnabod yr hawl i iechyd.[21] Weithiau, gellir cyfiawnhau'r hawliau hyn, sy'n golygu y gellir eu dilyn trwy achos yn y llys.[22] Yn wir, tuedd mewn diwygio cyfansoddiadol ledled y byd fu'r hawl i iechyd a'i gwneud yn gyfiawnadwy. Mae'r UD yn rhagori ar y tueddiadau hyn, ar y lefel ffederal o leiaf.[23] Serch hynny, bu ymgyrchoedd yn yr UD yn ceisio cefnogi cydnabyddiaeth gyfansoddiadol o'r hawl i iechyd.[24] Lle mae cyfansoddiadau yn cydnabod hawl y gellir ei chyfiawnhau i iechyd, mae'r ymatebion gan lysoedd wedi bod yn gymysg.[25]

Cyfeiriadau golygu

Dolenni allanol golygu

Llyfryddiaeth golygu

  • Andrew Clapham, Mary Robinson (gol), Gwireddu'r Hawl i Iechyd, Zurich: rüffer & rub, 2009.
  • Bogumil Terminski, Llyfryddiaeth Ddethol ar Hawliau Dynol i Iechyd, Genefa: Prifysgol Genefa, 2013.
  • Judith Paula Asher, Yr Hawl i Iechyd: Llawlyfr Adnoddau ar gyfer Ngos, Dordrecht: Cyhoeddwyr Martinus Nijhoff, 2010. I.
  1. ↑ Constitution of the World Health Organization (PDF). Geneva: World Health Organization. 1948. Cyrchwyd 14 Hydref 2013.
  2. ↑ Grad, Frank P. (Jan 2002). "The Preamble of the Constitution of the World Health Organization". Bulletin of the World Health Organization 80 (12): 981–4. PMC 2567708. PMID 12571728. http://www.scielosp.org/pdf/bwho/v80n12/8012a13.pdf. Adalwyd 14 Hydref 2013.
  3. ↑ Universal Declaration of Human Rights, United Nations, 1948, https://www.un.org/en/documents/udhr/, adalwyd 29 Mehefin 2017
  4. ↑ Pillai, Navanethem (Dec 2008). "Right to Health and the Universal Declaration of Human Rights". The Lancet 372 (9655): 2005–2006. doi:10.1016/S0140-6736(08)61783-3. PMID 19097276.
  5. ↑ Gruskin, Sofia; Edward J. Mills; Daniel Tarantola (August 2007). "History, Principles, and Practice of Health and Human Rights". The Lancet 370 (9585): 449–455. doi:10.1016/S0140-6736(07)61200-8. PMID 17679022.
  6. ↑ International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination, United Nations, 1965, http://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/CERD.aspx, adalwyd 7 Tachwedd 2013
  7. ↑ International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, United Nations, 1966, http://www.ohchr.org/EN/ProfessionalInterest/Pages/CESCR.aspx, adalwyd 7 Tachwedd 2013
  8. ↑ General Comment No. 14. Geneva: UN Committee on Economic, Social and Cultural Rights. 2000. Cyrchwyd 5 Awst 2009.
  9. ↑ Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women. New York: United Nations. 1979. Cyrchwyd 29 Mehefin 2017.
  10. ↑ Convention on the Rights of the Child. New York: United Nations. 1989. Cyrchwyd 7 Tachwedd 2013.
  11. ↑ "Article 25 – Health | United Nations Enable". United Nations. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 21 Hydref 2017. Cyrchwyd 20 Hydref 2017.
  12. ↑ "Advancing human rights in patient care: the law in seven transitional countries". Open Society Foundations. 2013. http://www.opensocietyfoundations.org/publications/advancing-human-rights-patient-care-practitioner-guides. Adalwyd 14 Mehefin 2013.
  13. ↑ "Health and human rights: a resource guide". Open Society Foundations (Open Society Institute.). 2013. http://www.equalpartners.info/Chapter1/ch1_1How.html. Adalwyd 14 Mehefin 2013.
  14. ↑ Ezer T. (May 2013). "making laws work for patients". Open Society Foundations. http://www.opensocietyfoundations.org/voices/making-laws-work-patients. Adalwyd 14 Mehefin 2013.
  15. ↑ Ezer T. (May 2013). "Making Laws Work for Patients". Open Society Foundations. http://www.opensocietyfoundations.org/voices/making-laws-work-patients. Adalwyd 14 Mehefin 2013.
  16. ↑ "Advancing human rights in patient care: the law in seven transitional countries". Open Society Foundations. 2013. http://www.opensocietyfoundations.org/publications/advancing-human-rights-patient-care-practitioner-guides. Adalwyd 14 Mehefin 2013.Beletsky L, Ezer T, Overall J, Byrne I, Cohen J (2013). "Advancing human rights in patient care: the law in seven transitional countries". Open Society Foundations. Archived from the original on 22 Mehefin 2013. Retrieved 14 June 2013.
  17. ↑ International Dual Loyalty Working Group. (1993). Dual Loyalty & Human Rights in Health Professional Practice: Proposed Guidelines & Institutional Mechanisms. https://s3.amazonaws.com/PHR_Reports/dualloyalties-2002-report.pdf. Adalwyd 14 Mehefin 2013.
  18. ↑ F Hashemian (2008). "Broken laws, broken lives: medical evidence of torture by US personnel and its impact". Physicians for Human Rights. http://jurist.law.pitt.edu/pdf/phrbrokenlaws.pdf. Adalwyd 7 Tachwedd 2013.
  19. ↑ Rule aims to protect health providers' right of conscience. CNN. 2008. http://www.cnn.com/2008/HEALTH/12/18/provider.conscience. Adalwyd 14 Mehefin 2013.
  20. ↑ T Stanton Collett. (2004). "Protecting the healthcare provider's right of conscience". Trinity International University, the Center for Bioethics and Human Dignity 10 (2): 1, 5. http://cbhd.org/content/protecting-health-care-providers-right-conscience. Adalwyd 14 Mehefin 2013.
  21. ↑ Katharine G. Young. "The Comparative Fortunes of the Right to Health: Two Tales of Justiciability in Colombia and South Africa." Harvard Human Rights Journal 26, no.1 (2013): 179–216.
  22. ↑ Rosevear, E., Hirschl, R., & Jung, C. (2019). Justiciable and Aspirational Economic and Social Rights in National Constitutions. In K. Young (Ed.), The Future of Economic and Social Rights (Globalization and Human Rights, pp. 37–65). Cambridge: Cambridge University Press. https://www.cambridge.org/core/books/future-of-economic-and-social-rights/2C2C20AE05EC2C48FB2807739843D610 doi:10.1017/9781108284653.003
  23. ↑ Versteeg, Mila and Zackin, Emily, American Constitutional Exceptionalism Revisited (26 Mawrth 2014). 81 University of Chicago Law Review 1641 (2014); Virginia Public Law and Legal Theory Research Paper No. 2014-28. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=2416300
  24. ↑ "Health Care As a Human Right". americanbar.org. Cyrchwyd 2 Mai 2020.
  25. ↑ Yamin, Alicia Ely; Gloppen, Siri Gloppen (2011). Litigating Health Rights, Can Courts Bring More Justice to Health?. Harvard University Press. ISBN 9780979639555.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Yr_hawl_i_iechyd&oldid=11848525"