Ansawdd aer dan do
Ansawdd aer dan do (yn rhyngwladol: IAQ) yw ansawdd yr aer o fewn ac o amgylch adeiladau a strwythurau eraill. Mae'n hysbys bod IAQ yn effeithio ar iechyd, iechyd meddwl, cysur a lles deiliaid adeiladau. Mae ansawdd aer gwael wedi'i gysylltu â'r hyn a elwir yn "syndrom adeiladu sâl", llai o waith neu gynhyrchiant, a diffyg dysgu mewn ysgolion. Mae llygryddion cyffredin aer dan do'n cynnwys: mwg tybaco ail-law, radon, llwydni (ffwng) ac alergenau eraill, carbon monocsid, cyfansoddion organig anweddol, legionella a bacteria eraill, ffibrau asbestos, carbon deuocsid,[1] osôn a gronynnau. Gellir hidlo'r aer, a defnyddio awyru i wanhau halogion er mwyn gwella ansawdd yr aer dan do yn y rhan fwyaf o adeiladau.
_Airborne_microbes.jpg) Y math o facteria sy'n byw yn yr aer mewn adeilad tamp | |
| Enghraifft o'r canlynol | mesur  |
|---|---|
| Math | indoor environment quality |
| Rhan o | HVAC, indoor environment |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Mae canfod safon yr IAQ yn cynnwys casglu samplau aer, monitro amlygiad dynol i lygryddion, casglu samplau ar arwynebau adeiladau, a modelu llif aer y tu mewn i adeiladau ar gyfrifiadur. Gall goleuadau, ansawdd gweledol, acwsteg, a chysur thermol) hefyd effeithio ar ansawdd yr aer.[2]
Mae gweithleoedd dan do i'w cael mewn llawer o amgylcheddau gwaith megis swyddfeydd, mannau gwerthu, ysbytai, llyfrgelloedd, ysgolion a chyfleusterau gofal plant cyn ysgol. Mewn gweithleoedd o'r fath, ni chyflawnir unrhyw dasgau sy'n ymwneud â sylweddau peryglus, ac nid ydynt yn cynnwys ardaloedd sŵn uchel. Serch hynny, gall gweithwyr gynnwys symptomau sy'n perthyn i'r syndrom adeilad sâl fel llosgi'r llygaid, gwddf crafu, trwyn wedi'i rwystro, a chur pen. Yn aml ni ellir priodoli'r cystuddiau hyn i un achos, ac mae angen dadansoddiad cynhwysfawr yn ogystal â phrofi ansawdd yr aer. Mae'n rhaid caniatáu ar gyfer ffactorau megis dyluniad y gweithle, goleuo, sŵn, amgylchedd thermol, ymbelydredd ïoneiddio ac agweddau seicolegol a meddyliol hefyd. Gall adroddiad gan Sefydliad Diogelwch ac Iechyd Galwedigaethol Yswiriant Damweiniau Cymdeithasol yr Almaen gefnogi ymchwiliad systematig i broblemau iechyd unigol sy'n codi mewn gweithleoedd dan do, a chanfod atebion ymarferol.[3]
Ceir adroddiadau ar ansawdd yr aer yn gyffredinol gan bob cyngor y g Nghymru, ond nid o dan do. https://airquality.gov.wales/about-air-quality/ Mae radon yn broblem mawr yng Nghymru, fel ag y mae llwydni hefyd, yn enwedig mewn tai rhad megis fflatiau ayb.
Mae llygredd aer dan do yn berygl enfawr mewn gwledydd sy'n datblygu a chyfeirir ato'n gyffredin fel "llygredd aer y cartref" yn y cyd-destun hwnnw.[4] Mae'n ymwneud yn bennaf â dulliau coginio a gwresogi trwy losgi tanwydd biomas, ar ffurf pren, siarcol, tail, a gweddillion cnwd, dan do mewn cartref sydd heb ei awyru'n briodol. Mae miliynau o bobl, menywod a phlant yn bennaf, yn wynebu risgiau iechyd difrifol. Yn gyfan gwbl, mae tua thri biliwn o bobl mewn gwledydd sy'n datblygu yn cael eu heffeithio gan y broblem hon. Mae Sefydliad Iechyd y Byd (WHO) yn amcangyfrif bod llygredd aer dan do sy'n gysylltiedig â choginio yn achosi 3.8 miliwn o farwolaethau blynyddol. [5] Amcangyfrifodd yr astudiaeth Baich Clefydau Byd-eang fod nifer y marwolaethau yn 2017 yn 1.6 miliwn. [6]
Yn Ionawr 2023, cyhoeddwyd awgrymiadau ar gyfer lleihau llygredd aer dan do wrth ddefnyddio stôf nwy, sy'n gysylltiedig â risg uwch o asthma a salwch posibl eraill, yn y New York Times.[7]
Llygryddion cyffredin golygu
Radon golygu
Mae radon yn nwy atomig anweledig, ymbelydrol sy'n deillio o ddadfeiliad ymbelydrol radiwm, y gellir ei ddarganfod mewn ffurfiannau creigiau o dan adeiladau neu mewn rhai deunyddiau adeiladu eu hunain. Mae'n debyg mai radon yw'r perygl difrifol mwyaf treiddiol i aer dan do yn yr Unol Daleithiau ac Ewrop, ac mae'n debyg ei fod yn gyfrifol am ddegau o filoedd o farwolaethau o ganser yr ysgyfaint bob blwyddyn.[8] Mae yna becynnau prawf cymharol syml ar gyfer profion nwy radon, ond os yw cartref ar werth rhaid i'r profion gael eu gwneud gan berson trwyddedig yng Nghymru. Mae nwy radon yn mynd i mewn i'r adeiladau fel nwy pridd ac mae'n nwy trwm ac felly bydd yn tueddu i gronni ar y lefel isaf. Yn Rhuthun, er enghraifft, mae radon difrifol o uchel yng ngwaelodion y dre (llawr y ddyfryn), a fawr ddim yn rhan ucha'r dre, ger y ddwy ysgol uwchradd.
Gall radon hefyd gael ei gyflwyno i adeilad trwy ddŵr yfed, yn enwedig o gawodydd ystafell ymolchi. Gall deunyddiau adeiladu fod yn ffynhonnell radon brin, ond ychydig o brofion a wneir ar gyfer cynhyrchion carreg, craig neu deils a gludir i safleoedd adeiladu; mewn cartrefi sydd wedi'u hinswleiddio'n dda y mae'r croniad radon mwyaf gan nad yw'n medru gadael yr adeilad. Hanner oes radon yw 3.8 diwrnod, sy'n dangos, unwaith y bydd y ffynhonnell yn cael ei thynnu, y bydd y perygl yn cael ei leihau'n fawr o fewn ychydig wythnosau. Mae dulliau lliniaru radon yn cynnwys selio lloriau slabiau concrit, sylfeini islawr, systemau draenio dŵr, neu drwy gynyddu awyru.[9] Maent fel arfer yn gost-effeithiol a gallant leihau neu hyd yn oed ddileu'r halogiad a'r risgiau iechyd cysylltiedig.
Llwydni ac alergenau eraill golygu
Gall llwydni ddeillio am sawl rheswm, ond mae dau ddosbarth cyffredin: (a) lleithder a (b) sylweddau naturiol sy'n cael eu rhyddhau i'r aer ee paill planhigion. Mae llwydni bob amser yn gysylltiedig â lleithder a diffyg haul,[10] a gellir atal ei dwf trwy gadw lefelau lleithder o dan 50%. Gall lleithder y tu mewn i adeiladau ddeillio o damprwydd yn treiddio i groen yr adeilad drwy blymio gwael neu do'n gollwng. Gall anwedd oherwydd diffyg awyruei achosi hefyd, neu o leithder daear sy'n codi oherwydd insiwleiddio lloriau gwael. Gall hyd yn oed rhywbeth mor syml â sychu dillad dan do ar reiddiaduron gynyddu’r risg o ddod i gysylltiad ag Aspergillus (ymhlith pethau eraill) – llwydni hynod beryglus a all fod yn angheuol i ddioddefwyr asthma a’r henoed.
Carbon monocsid golygu
Un o'r halogion aer (dan do) mwyaf gwenwynig yw carbon monocsid (CO), nwy di-liw a heb arogl sy'n sgil-gynnyrch hylosgiad anghyflawn. Ffynonellau cyffredin o garbon monocsid yw mwg tybaco, gwresogyddion sy'yn defnyddio tanwydd ffosil, ffwrneisi gwres canol diffygiol a peipen fwg ceir. Trwy amddifadu'r ymennydd o ocsigen, gall lefelau uchel o garbon monocsid arwain at gyfog, mynd yn anymwybol a marwolaeth. Yn ôl Cynhadledd America o Hylenwyr Diwydiannol Llywodraethol (ACGIH), y terfyn amser cyfartalog (TWA) ar gyfer carbon monocsid (630-08-0) yw 25 ppm.
Clefyd y llengfilwyr golygu
Mae clefyd y llengfilwyr yn cael ei achosi gan facteriwm (Legionella) a gludir gan ddŵr sy'n tyfu orau mewn dŵr cynnes sy'n symud yn araf neu'n llonydd. Y prif lwybr yw trwy greu effaith aerosol, yn fwyaf cyffredin o dyrau oeri anweddol neu bennau cawod. Un ffynhonnell gyffredin o Legionella mewn adeiladau masnachol yw tyrau oeri anweddol sydd wedi'u gosod neu eu cynnal yn wael, sy'n aml yn rhyddhau dŵr mewn aerosol a allai fynd i mewn i gyfarpar awyru. Ceir sawl achosn mewn cyfleusterau meddygol a chartrefi nyrsio, lle mae gan y cleifion imiwnedd isel.
Ffibrau asbestos golygu
Mae llawer o ddeunyddiau adeiladu cyffredin a ddefnyddiwyd cyn 1975 yn cynnwys asbestos, megis rhai teils llawr, teils nenfwd, byrddau atal tân, systemau gwresogi, stwff lapio pibelli, mastig, a deunyddiau inswleiddio eraill. Fel arfer, ni fydd gollyngiadau sylweddol o ffibr asbestos yn digwydd oni bai bod tarfu arno, megis trwy ei dorri, ei lyfnu gyda phapur llyfnu, drilio neu ailfodelu adeiladau. Nid yw cael gwared ar ddeunyddiau sy'n cynnwys asbestos bob amser yn gwneud synnwyr, oherwydd gall y ffibrau gael eu lledaenu i'r aer yn ystod y broses o'u symud. Yn aml, argymhellir rhaglen reoli ar gyfer deunyddiau cyfan sy'n cynnwys asbestos yn lle hynny: prese ddrud iawn i'r perchennog!
Cyfeiriadau golygu
- ↑ Carroll, GT; Kirschman, DL; Mammana, A (2022). "Increased CO2 levels in the operating room correlate with the number of healthcare workers present: an imperative for intentional crowd control". Patient Safety in Surgery 16 (35). doi:10.1186/s13037-022-00343-8.
- ↑ KMC Controls (24 September 2015). "What's Your IQ on IAQ and IEQ?". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 12 April 2021. Cyrchwyd 12 April 2021.
- ↑ Institute for Occupational Safety and Health of the German Social Accident Insurance. "Indoor workplaces – Recommended procedure for the investigation of working environment". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-11-03. Cyrchwyd 2020-06-10.
- ↑ Bruce, N; Perez-Padilla, R; Albalak, R (2000). "Indoor air pollution in developing countries: a major environmental and public health challenge.". Bulletin of the World Health Organization 78 (9): 1078–92. PMC 2560841. PMID 11019457. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2560841.
- ↑ "Household air pollution and health: fact sheet". WHO (yn Saesneg). 8 May 2018. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-11-12. Cyrchwyd 2020-11-21.
- ↑ Ritchie, Hannah; Roser, Max (2019). "Access to Energy". Our World in Data. https://ourworldindata.org/indoor-air-pollution#indoor-air-pollution-is-one-of-the-leading-risk-factors-for-premature-death. Adalwyd 1 April 2021. ""According to the Global Burden of Disease study 1.6 million people died prematurely in 2017 as a result of indoor air pollution ... But it's worth noting that the WHO publishes a substantially larger number of indoor air pollution deaths..""
- ↑ Blum, Dani (January 11, 2023). "Gas Stoves Are Tied to Health Concerns. Here's How to Lower Your Risk.- Emissions from gas stoves have been connected to an increased risk for childhood asthma, among other things. You can mitigate the effects with a few simple steps". The New York Times. Archifwyd o'r gwreiddiol ar January 13, 2023. Cyrchwyd January 13, 2023.
- ↑ "U.S. EPA Indoor Environment Division, Radon". Epa.gov. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2015-09-24. Cyrchwyd 2012-03-02.
- ↑ "Radon Mitigation Methods". Radon Solution—Raising Radon Awareness. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2008-12-15. Cyrchwyd 2008-12-02.
- ↑ "CDC – Mold – General Information – Facts About Mold and Dampness". 2018-12-04. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2019-12-16. Cyrchwyd 2017-06-23.
Ffynonellau golygu
- May, Jeffrey C.; Connie L. May; Ouellette, John J.; Reed, Charles E. (2004). The mold survival guide for your home and for your health. Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-7938-8.
- May, Jeffrey C. (2001). My house is killing me! : the home guide for families with allergies and asthma. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-6730-9.
- May, Jeffrey C. (2006). My office is killing me! : the sick building survival guide. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-8342-2.
- Salthammer, T., gol. (1999). Organic Indoor Air Pollutants — Occurrence, Measurement, Evaluation. Wiley-VCH. ISBN 978-3-527-29622-4.
- Spengler, J.D.; Samet, J.M. (1991). Indoor air pollution: A health perspective. Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-4125-5.
- Samet, J.M.; McCarthy, J.F. (2001). Indoor Air Quality Handbook. NY: McGraw–Hill. ISBN 978-0-07-445549-4.
- Tichenor, B. (1996). Characterizing Sources of Indoor Air Pollution and Related Sink Effects. ASTM STP 1287. West Conshohocken, PA: ASTM. ISBN 978-0-8031-2030-3.
- Apte, MG, et al., Outdoor ozone and building related symptoms in the BASE study Archifwyd 2018-07-23 yn y Peiriant Wayback., Indoor Air, 2008 Apr;18(2):156–70, cited by: National Center for Biotechnology Information, nih.gov.
- Bad In-Flight Air Exacerbated by Passengers Archifwyd 2021-12-15 yn y Peiriant Wayback., Talk of the Nation, National Public Radio, September 21, 2007.
- Indoor Air Pollution index page, United States Environmental Protection Agency.
- Steinemann, Anne (2017). "Ten questions concerning air fresheners and indoor built environments". Building and Environment 111: 279–284. doi:10.1016/j.buildenv.2016.11.009.
Dolenni allanol golygu
- Gwybodaeth Asiantaeth Diogelu'r Amgylchedd yr Unol Daleithiau ar IAQ
- Arferion Gorau ar gyfer Ansawdd Aer Dan Do wrth Ailfodelu Eich Cartref, EPA UDA
- Mynd i'r afael â Phryderon Amgylcheddol Dan Do Yn ystod Ailfodelu, EPA UDA
- Adnewyddu a Thrwsio, Rhan o Offer Dylunio Ansawdd Aer Dan Do ar gyfer Ysgolion, EPA UDA