Castell Cricieth

Castell canoloesol Cymreig yw Castell Cricieth, sy'n sefyll ar glogwyn ar lan Bae Tremadog, ar ymyl tref Cricieth, Gwynedd, yng ngogledd Cymru. Mae gan y castell dŷ porth cadarn a thri thŵr a gysylltir gan fur amgylchynnol. Mae wedi'i gofrestru gan fel Gradd 1 ac yn cael ei warchod a'i gynnal gan Cadw.

Castell Cricieth

Math	castell, cestyll y Tywysogion Cymreig
Sefydlwyd	1230
Daearyddiaeth
Lleoliad	Cricieth
Sir	Gwynedd
Gwlad	Cymru
Uwch y môr	48 metr, 47.9 metr
Cyfesurynnau	52.9161°N 4.2325°W
Rheolir gan	Cadw
Perchnogaeth	Cadw
Statws treftadaeth	adeilad rhestredig Gradd I, heneb gofrestredig, Henebion Cenedlaethol Cymru
Manylion
Dynodwr Cadw	CN015
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Hanes

Cyfnod y ddau Lywelyn

Codwyd y castell yn y drydedd ganrif ar ddeg gan Lywelyn ap Iorwerth (Llywelyn Fawr), Tywysog Gwynedd a'i ŵyr, Llywelyn ap Gruffydd. Dechreuodd Llywelyn Fawr ar y gwaith tua'r flwyddyn 1230 gan godi tŷ porth trawiadol, tŵr petryal de-ddwyreiniol a llenfur oddi amgylch y cwrt mewnol. Ymddengys na ddefnyddiwyd y safle cyn hynny. Mae un traddodiad yn honni fod Llywelyn ap Iorwerth wedi cael ei garcharu yn y castell am gyfnod byr gan ei frawd Dafydd yn ystod y brwydro dros olyniaeth coron Gwynedd.

Ychwanegodd Llywelyn ap Gruffudd y llenfur oddi amgylch rhan o'r ward allanol, a'r tŵr de-orllewinol lle cafwyd enghreifftiau cain o gerfwaith carreg pan archwilwyd y safle gan archaeolegwyr. Cynhelid ei lys ar gylch yn y castell ar 26 Chwefror, 1274, a diau iddo gael ei ddefnyddio at y perwyl hwnnw ganddo fo a'i ragflaenwyr sawl gwaith cyn hynny.

Y castell o gyfeiriad Pwllheli

Ym meddiant Coron Lloegr

Cafodd y castell ei gipio gan Edward I, brenin Lloegr, yn ystod ei ail ryfel ar Gymru (1282 - 83). Cryfhaodd Edward y castell, yn bennaf y tŷ porth, prif amddiffyn y castell. Nid yw'n sicr os dylir priodolir y trydydd tŵr i Edward I ynteu Llywelyn ein Llyw Olaf (yn erbyn ei ddyddio i gyfnod Edward y mae'r ffaith ei fod yn dŵr hirsgwar tebyg i dyrrau eraill a geir mewn rhai o'r cestyll Cymreig).

Yn ail hanner y 13g y marchog enwog Syr Hywel y Fwyall oedd Cwnstabl (ceidwad) y castell.

Gwrthryfel Glyn Dŵr

Yn ystod gwrthryfel Owain Glyn Dŵr cafodd y castell ei gipio ac ei losgi. Disgrifir y digwyddiad a'r amgylchiadau lleol yn nofel hanesyddol cofiadwy J.G. Williams, Betws Hirfaen (gw. isod).

Disgrifiad Iolo Goch o'r castell

Castell Cricieth

Canodd y bardd Iolo Goch gywydd i Syr Hywel y Fwyall, rywbryd yn y 1370au efallai. Erbyn yr amser hynny roedd y castell wedi troi'n llys i'r uchelwr lleol o Gymro. Disgrifia Iolo'r castell uwchben tonnau geirw'r môr, y gwŷr wrth y byrddau'n chwareu gemau a'r merched yn llunio brodwaith wrth i'r haul disgleirio trwy'r ffenestri gwydr (peth prin iawn yn y cyfnod hwnnw oedd gwydr):

Cyntaf y gwelaf mewn gwir

Caer fawrdeg acw ar fordir,

A chastell gwych gorchestawl,

A gwŷr ar fyrddau, a gwawl,

A glasfor wrth fur glwysfaen,

A geirw am groth tŵr gwrm graen...

A'i llawforynion ton teg --

Ydd oeddynt hwy bob ddeuddeg

Yn gwau sidan glân gloywliw

Wrth haul belydr drwy'r gwydr gwiw.

Oriel luniau

• 

Llyfryddiaeth

• Richard Avent, Cestyll Tywysogion Gwynedd (Caerdydd, 1983).
• J.G. Williams, Betws Hirfaen (Dinbych, 1968)