Cymru'n Un

Rhaglen ar gyfer llywodraethu Cymru a gytunwyd yng Ngorffennaf 2007 rhwng Grŵp Llafur a Grŵp Plaid Cymru yn y Cynulliad Cenedlaethol oedd Cymru'n Un.

Roedd nifer o Aelodau Seneddol Llafur o Gymru yn wrthwynebus iawn i'r cytundeb gan gynnwys Paul Murphy, AS Torfaen, Dr Kim Howells AS Pontypridd, a Don Touhig, AS Islwyn. Roedd pedair Aelod Cynulliad hefyd yn wrthwynebus sef Lynne Neagle (Torfaen), Ann Jones (Dyffryn Clwyd), Irene James (Islwyn), a Karen Sinclair (De Clwyd). Mynegodd Neil Kinnock hefyd ei wrthwynebiad. Serch hynny enillwyd cefnogaeth y Blaid Lafur i'r cytundeb ar 6 Gorffennaf 2007 gyda 78.43% o blaid ac 21.57% yn erbyn.

Yn sgil y Cytundeb daeth Rhodri Morgan o'r Blaid Lafur yn Brif Weinidog Cymru, a daeth Ieuan Wyn Jones o Blaid Cymru yn Ddirprwy Brif Weinidog.

Hanes

Ar 3 Mai 2007, enillodd Llafur 26 o 60 sedd yn etholiad Cynulliad Cenedlaethol Cymru, pedair yn fyr o fwyafrif effeithiol o 30 (gweler Rheol llefarydd Denison am esboniad o'r rheswm dros hyn). Yn wreiddiol, roedd sylwebyddion wedi darogan clymblaid Democratiaid Rhyddfrydol Cymru-Llafur, ar ôl clymblaid flaenorol a oedd wedi para o 2000 tan 2003. Roedd arweinydd y Democratiaid Rhyddfrydol, Mike German, a oedd wedi gwasanaethu fel Dirprwy Brif Weinidog Cymru yn y glymblaid flaenorol, yn ffafrio'r ddêl, a fyddai wedi rhoi mwyafrif o bedwar i'r Llywodraeth. Fodd bynnag, roedd pryderon o fewn ei blaid ynghylch cynnal Plaid Lafur wedi’i gwanhau yn atal cytundeb o'r fath. Roedd dewis amgen, sef "clymblaid enfys" Plaid Cymru, y Democratiaid Rhyddfrydol a'r Ceidwadwyr, yn cael ei negodi rhwng arweinyddion y pleidiau hynny ganol mis Mai, ond fe'i gwrthodwyd mewn pleidlais arbennig gan y Democratiaid Rhyddfrydol ar 23 Mai. Agorodd y Cynulliad newydd yn ffurfiol ddau ddiwrnod yn ddiweddarach heb unrhyw fwyafrif clir, ac etholwyd Rhodri Morgan yn Brif Weinidog yn ddiwrthwynebiad ar ben llywodraeth leiafrifol.

Ar ôl un mis o lywodraeth leiafrifol, arweiniodd trafodaethau rhwng Ieuan Wyn Jones a Rhodri Morgan at gytundeb Cymru'n Un rhwng y Blaid Lafur a Phlaid Cymru, gan roi mwyafrif o 22 i'r Llywodraeth. Beirniadwyd y cytundeb gan rai aelodau Llafur fel rhy gymodlon tuag at lefiadau cenedlaetholgar Plaid Cymru, yn enwedig gan ei fod yn cynnwys darpariaeth yn mynnu refferendwm ar bwerau deddfu llawn i Gynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Senedd yr Alban. Fodd bynnag, cytunodd y Blaid Lafur i'r cynllun o bell ar 6 Gorffennaf. Cymeradwyodd aelodaeth Plaid Cymru y cynllun ar 7 Gorffennaf. Trefnwyd i'r trafodaethau ar swyddi'r cabinet yn y llywodraeth newydd ddigwydd ar 9 Gorffennaf, ond syrthiodd Morgan yn wael y noson cynt. Y diwrnod wedyn, cafodd lawdriniaeth i fewnosod stentiau ar ddwy rydwel a rwystrwyd yn rhannol. Cafodd ei ryddhau o'r ysbyty ychydig ddyddiau yn ddiweddarach, a daeth y trafodaethau i ben ar 19 Gorffennaf. Byddai tri AC Plaid Cymru yn gwasanaethu fel gweinidogion llawn ochr yn ochr â chwe aelod Llafur, gyda phedwar dirprwy weinidog o'r Blaid Lafur ac un o Blaid Cymru. Yr unig Aelod Llafur a gafodd ei daro o'r Llywodraeth o ganlyniad i'r cytundeb oedd y Dirprwy Weinidog dros yr Economi a Thrafnidiaeth, Huw Lewis, a oedd wedi gwrthwynebu cytundeb Cymru'n Un o'r blaen.

Ym Mawrth 2010, gwrthododd ACau Llafur a Phlaid Cymru groesi llinell biced yr Undeb PCS. Honnodd y Prif Weinidog Carwyn Jones ei fod o fewn meddwl gwleidyddol Plaid Lafur Cymru i beidio â chroesi llinell biced. Condemniwyd Llywodraeth Cymru'n Un gan Blaid Geidwadol Cymru a Democratiaid Rhyddfrydol Cymru am beidio â mynychu busnes y Cynulliad.

Dadansoddiad

Ystyriwyd y cytundeb gan rai fel cam cyntaf tuag at annibyniaeth, brad ar ran Plaid a oedd yn cynnal Llywodraeth Lafur, ac yn rhan o symudiad ehangach tuag at genedlaetholdeb yn Ynysoedd Prydain. Yn ôl arolygon barn gan y BBC yn Ionawr 2007, dim ond 20% o bleidleiswyr Cymru oedd yn ffafrio annibyniaeth, ond roedd 22.4% o bleidleiswyr Cymru yn cefnogi Plaid Cymru — dim ond un o nifer o bleidiau ac ymgeiswyr cenedlaetholgar yn etholiad y Cynulliad 2007. Cafodd hyn ei achosi o ganlyniad i anfodlonrwydd mwy cyffredinol gyda Tony Blair o'r Blaid Lafur yn y cyfryngau, yn awgrymu y medrai unrhyw dwf mewn sentiment cenedlaetholgar fod yn llai pwysig i symudiad etholwyr o Lafur na sgandalau gwleidyddol San Steffan.

Cynnwys

Mae tudalen gyntaf y cytundeb yn datgan ei fod yn “darparu rhaglen flaengar, sefydlog ac uchelgeisiol ar gyfer llywodraethu yn ystod tymor y Cynulliad hwn." O dan ei delerau, daeth Ieuan Wyn Jones yn Ddirprwy Brif Weinidog a bu Rhodri Morgan yn parhau yn Brif Weinidog. Rhannwyd swyddi eraill ymhlith aelodau'r ddwy blaid gan Morgan mewn ymgynghoriad â Jones.

Canolbwyntiodd cynigion polisi allweddol y cytundeb ar gynyddu nifer y tai fforddiadwy yng Nghymru drwy gymhellion a chynlluniau amrywiol; buddsoddi mewn rhaglen reilffyrdd gynhwysfawr i gysylltu Gogledd Cymru a De Cymru yn fwy effeithiol; sefydlu moratoriwm ar ddiwygiadau mewn ysbytai cymunedol ac addo "cytuno ar ddull newydd o ad-drefnu'r gwasanaeth iechyd a'i roi ar waith" pan fydd "cytundeb lleol ar y ffordd ymlaen"; Comisiwn newydd i fynd i'r afael â phroblemau newid yn yr hinsawdd a chwestiynau ynni amgen; ac, yn fwyaf dadleuol, cytundeb i gynnal refferendwm ar bwerau deddfu newydd i'r Cynulliad Cenedlaethol yn yr un cywair â'r rhai a ganiatawyd yn flaenorol i Senedd yr Alban. Roedd y testun hefyd yn nodi bod Plaid Cymru a Llafur wedi cytuno "yn ddidwyll i ymgyrchu am ganlyniad llwyddiannus i refferendwm o'r fath."

Beirniadwyd yr adran olaf hon gan yr ASau Llafur o Gymru Paul Murphy, Don Touhig, a Kim Howells, Gweinidog Gwladol yn y Swyddfa Dramor a Chymanwlad, a honnodd y byddai'n arwain "cenedlaetholwyr i byrth annibyniaeth." [8] Cynhaliwyd y refferendwm ar 3 Mawrth 2011. Y canlyniad oedd 'ie', gyda 63.49% o'r cyfranogwyr o blaid a 36.51% yn erbyn; cymerodd 35.2% o'r etholwyr rhan.

Cynllun Cyflenwi Cymru'n Un 2007-2011

Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru Gynllun Cyflenwi Cymru'n Un 2007-2011, sy'n nodi 228 o ymrwymiadau penodol yn Cymru'n Un i'w cyflawni erbyn mis Ebrill 2011. Roedd pob adran o'r cynllun yn cynnwys datganiad gweledigaeth a meini prawf llwyddiant.

Gweler hefyd

Cytundeb Cydweithio Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru 2021