Plaid Cymru

Mae Plaid Cymru – The Party of Wales (hefyd Plaid) yn blaid wleidyddol sosialaidd a Chymreig sydd yn galw am annibyniaeth i Gymru o fewn yr Undeb Ewropeaidd. Yr arweinydd presenol yw Rhun ap Iorwerth. Yn draddodiadol y mae Plaid wedi bod gryfaf yn y Gymru Gymraeg yn y gorllewin a'r gogledd ac mae torri trwodd yng Nghymoedd y De yn uchelgais gan y blaid ers blynyddoedd.

Plaid Cymru – The Party of Wales
Arweinydd	Rhun ap Iorwerth
Dirprwy Arweinydd	Delyth Jewell
Arweinydd yn San Steffan	Liz Saville Roberts
Cadeirydd	Marc Jones
Llywydd Anrhydeddus	Arglwydd Wigley
Sefydlwyd	5 Awst 1925 (1925-08-05)
Pencadlys	Tŷ Gwynfor, Marine Chambers, Anson Court, Atlantic Wharf Caerdydd, Cymru CF10 4AL
Asgell yr ifanc	Plaid Ifanc
Aelodaeth  (2022)	10,000
Rhestr o idiolegau	Annibyniaeth Cenedlaetholdeb Cymreig Democratiaeth Sosialaidd Amgylcheddaeth
Cysylltiadau Ewropeaidd	Cynghrair Rhydd Ewrop
Grŵp yn Senedd Ewrop	The Greens–European Free Alliance
Lliw	Gwyrdd      Melyn
ASau	4 / 32
Tŷ'r Arglwyddi	2 / 790
Senedd Cymru	12 / 60
Llywodraeth leol yng Nghymru	205 / 1,231
Comisiynydd yr Heddlu a Throseddu	1 / 4
Gwefan
www.plaid.cymru

Hanes Plaid Cymru

Gweler hefyd: Plaid Genedlaethol Cymru

Logo Plaid hyd at 2006

Blynyddoedd cynnar

Llechan ar adeilad ym Mhwllheli i gofnodi sefydlu'r Blaid

Roedd pobl fel Emrys ap Iwan a Michael D. Jones wedi galw am hunanlywodraeth ("Home Rule") i Gymru yn y 19g, ac roedd y Blaid Lafur gynnar yn frwd iawn dros hunanlywodraeth i Gymru tan 1918 ond fe bylodd y brwdfrydedd erbyn y dauddegau.

Sefydlwyd "Y Blaid Genedlaethol", sef enw gwreiddiol Plaid Cymru, mewn cyfarfod a gynhaliwyd Ddydd Mercher wythnos yr Eisteddfod Genedlaethol ym 1925 yn Neuadd Maesgwyn, Pwllheli. Rhai o'r sylfaenwyr oedd Saunders Lewis, Lewis Valentine a H. R. Jones. Roedd mewn gwirionedd yn uniad o ddau fudiad: Byddin Ymreolwyr Cymru (The Welsh Home Rule Army) a'r Mudiad Cymreig (The Welsh Movement).

Y prif amcanion oedd cael hunanlywodraeth yn null dominiwn i Gymru, amddiffyn y Gymraeg, a chael sedd i Gymru yng Nghynghrair y Cenhedloedd.

Yn nhridegau'r 20g, daeth J. E. Jones yn ysgrifennydd a threfnydd yn 1930, swydd a ddaliodd hyd 1962. Trefnodd ef nifer o ymgyrchoedd, yn cynnwys ymgyrch i gael Gwasanaeth Radio Cymraeg y BBC, a gafwyd yn 1935. Trefnwyd deiseb i gael achosion llys yn y Gymraeg.

Y cyhuddiad o ffasgaeth

Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, awgrymodd ambell wrthwynebwr gysylltiadau rhwng arweinwyr Plaid Cymru a mudiadau ffasgaidd Ewrop. Ysgrifennai'r Parchedig Gwilym Davies yn Y Traethodydd (1942), heb dystiolaeth, bod y blaid am sefydlu cyfundrefn unbleidiol a sefydliadau ffasgaidd, gan gynnwys adain barafilwrol, yng Nghymru. Mewn erthygl yn Y Llenor o'r enw "Mae'r gwylliaid ar y ffordd" (1940), lluniai W. J. Gruffydd linell rhwng Hitler a'r Pab, a thrwy hynny fe awgrymai cysylltiad os nad cyfystyredd rhwng ffasgaeth a Chatholigiaeth. Gan fod Saunders Lewis, arweinydd deallusol amlyca'r blaid, yn Babydd, roedd y cyhuddiad yn amlwg. Yn ddiweddarach, adleisiai'r un cyhuddiad gan golofnwyr a ddefnyddiai'r ffugenw John Pennant yn y Western Mail, a'r gwleidyddion Ness Edwards, Jim Griffiths, Leo Abse, a Kim Howells, ac hyd yr 21g gan y Welsh Mirror. Tynnir sylw yn aml at sylwadau gwrth-Semitaidd gan Saunders Lewis, ac edmygedd Ambrose Bebb am Charles Maurras, arweinydd L'Action Française, fel tystiolaeth honedig o wreiddiau ffasgaidd y blaid.

Yn ei lyfr diffiniol ar y pwnc hwn, 'Y Blaid Ffasgaidd yng Nghymru': Plaid Cymru a'r Cyhuddiad o Ffasgaeth, ysgrifennai Richard Wyn Jones bod y dystiolaeth mor dila a'r dadleuon mor simsan fel petai'r cyhuddiad o ffasgaeth yn "ymdrech i alltudio Plaid Cymru o gylch trafodaeth wleidyddol yng Nghymru – i'w hesgymuno o sffêr 'y derbyniol'." Nodai bod tair o elfennau pwysicaf ffasgaeth – gwladwriaeth-addoliad, mawrygu trais, a mawrygu arweinydd carismataidd – yn absennol o ideoleg a thraddodiad y blaid, os nad yn hollol groes iddi. Gwelai elfen gref o wrth-Gatholigiaeth mewn cyhuddiadau Gwilym Davies ac W. J. Gruffydd. Yn sicr ceir sawl sylwad gwrth-Semitaidd yn ysgrifau Saunders Lewis, ond nodai Richard Wyn Jones bod y fath ragfarn yn gyffredin ymhlith nifer o drigolion Gwledydd Prydain yn ystod yr oes honno, ac os cyhuddir Lewis yn ffasgwr ar sail hynny'n unig, bu rhaid labelu Winston Churchill, George Orwell, a W. J. Gruffydd ei hun yn ffasgwyr hefyd.

Wedi'r Ail Ryfel Byd

Yn 1945 daeth Gwynfor Evans yn arweinydd. Cafwyd cynhadledd stormus ym 1949, gyda rhai aelodau adain-chwith yn teimlo fod gormod o bwyslais ar yr iaith Gymraeg a'r ardaloedd gwledig, a rhai yn beirniadu heddychaeth Gwynfor Evans. Yn dilyn y gynhadledd hon, sefydlwyd Plaid Weriniaethol Cymru. Ni chafodd y blaid newydd lawer o lwyddiant etholiadol, a daeth i ben tua chanol y 1950au, ond cafodd gryn ddylanwad ar bolisïau Plaid Cymru. Erbyn 1959 llwyddodd y Blaid i ymladd ugain o seddi a chael 77,571 o bleidleisiau yn yr Etholiad Cyffredinol.

Yn dilyn helynt boddi Cwm Tryweryn gan Gorfforaeth Lerpwl, er y gwrthwynebiad gan bron pob aelod seneddol o Gymru, cynyddodd y gefnogaeth i Blaid Cymru.

Buddugoliaeth 1966 ymlaen

Enillodd y blaid ei sedd seneddol gyntaf mewn is-etholiad ar y 14 Gorffennaf 1966 pan enillodd Gwynfor Evans, llywydd y blaid ar y pryd. Methodd gadw y sedd yn etholiad 1970. Collodd o 3 pleidlais yn Etholiad Cyffredinol gaeaf 1974 ond fe enillodd y sedd yn Etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, Hydref 1974. Collodd y sedd wedyn yn 1979.

Bu'r blaid yn agos iawn i ennill is-etholiadau seneddol yn Y Rhondda a Chaerffili ddiwedd y 1960au, ac roedd yn rheoli Merthyr Tudful am gyfnod.

Daeth datganoli i frig yr agenda gwleidyddol ym Mhrydain yn y chwedegau, yn dilyn buddugoliaeth Gwynfor Evans yn is-etholiad Caerfyrddin yn 1966, a Winifred Ewing dros yr SNP yn Hamilton ym 1967 a hefyd is-etholiadau Glasgow Pollock (1967), Rhondda Fawr (1967) a Chaerffili (1968). O ganlyniad sefydlwyd Comisiwn Crowther a ddaeth yn Gomisiwn Kilbrandon ar ôl marwolaeth yr Arglwydd Crowther.

Cyflwynodd Plaid Cymru y dystiolaeth ar ffurf pump memorandwm byr: Cenedlaetholdeb Gwleidyddol (Gwynfor Evans), Cenedligrwydd Cymru (Chris Rees), Yr Achos Economaidd dros Ymreolaeth (Phil Williams), Cyfansoddiad Cymru hunan-lywodraethol (Dewi Watcyn Powell), a Perthynas Gyllidol Gwledydd Prydain (Dafydd Wigley).

Enillodd Dafydd Wigley Etholaeth Arfon a Dafydd Elis Thomas Etholaeth Meirionnydd yn etholiad Chwefror 1974, ac yn eu tro daeth y ddau yn llywydd i'r blaid.

Yn Etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, 1987 enillodd Ieuan Wyn Jones Ynys Môn i'r Blaid ac yna yn Etholiad cyffredinol y Deyrnas Unedig, 1992 enillwyd Etholaeth Ceredigion a Gogledd Penfro gan Cynog Dafis.

Sefydlu Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Yn dilyn buddugoliaeth mewn refferendwm a gynhaliwyd ym mis Fedi 1997, sefydlwyd Cynulliad Cenedlaethol Cymru.

Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 1999

Yn etholiad y Cynulliad Cenedlaethol Cymru ym 1999, enillodd y blaid dir enfawr, gan gipio etholaethau nad oedd wedi ennill erioed o'r blaen - Conwy, Llanelli, Y Rhondda ac Islwyn hyd yn oed. Roedd hefyd yn rheoli cynghorau lleol unedig Gwynedd, Caerffili a Rhondda Cynon Taf. Plaid Cymru oedd y brif wrthblaid yn nhymor cyntaf Cynulliad Cenedlaethol Cymru gyda 17 sedd.

Collwyd Etholaeth Ynys Môn yn etholiad San Steffan 2001 ond fe enillwyd Dwyrain Caerfyrddin a Dinefwr gan Adam Price.

Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 2003

Collodd y blaid dir yn yr etholiadau, aeth hi lawr i 12 sedd. Serch hynny, parhaodd fel y gwrth-blaid swyddogol yn y Cynulliad.

Yn dilyn yr etholiad, camodd Ieuan Wyn Jones lawr fel Llywydd y blaid ond i gael ei ail-ethol fel yr arweinydd yn y Cynulliad o drwch blewyn.

Yn 2006, mabwysiadodd y blaid logo newydd, y pabi Cymreig yn lle'r Triban.

Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 2007

Enillodd Plaid Cymru 15 sedd yn yr etholiad, a wedi'r buddogoliaethau ffurfiodd clymblaid gyda'r Blaid Lafur - y tro cyntaf i'r blaid lywodraethu Cymru yn ei hanes. Etholwyd Ieuan Wyn Jones fel Dirprwy Brif Weinidog Cymru.

Yn sgil addewid yng nghytundeb Cymru'n Un rhwng Plaid Cymru a'r Blaid Lafur, cynhaliwyd refferendwm ar ymestyn pwerau deddfu Cynulliad Cenedlaethol Cymru yng Nghymru ar 3 Mawrth 2011. Enillwyd y refferendwm gyda mwyafrif sylweddol: pleidleisiodd 63.49% 'ydw', a 36.51% 'nac ydw'.

Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 2011

Collodd Plaid Cymru seddi yn etholiadau'r Cynulliad 2011. Cynhaliwyd ymchwiliad i mewn i'r canlyniadau a arweiniodd at ail-strwythuro'r arweinyddiaeth.

Etholiadau'r Cynulliad Cenedlaethol 2016

Enillodd Plaid Cymru un sedd ychwanegol o etholiadau 2011, yn ogystal â chynyddu canran y bleidlais etholaethol a ranbarthol. Ar ôl yr etholiadau daeth Plaid Cymru yn wrthblaid swyddogol y Cynulliad.

Cipiodd Leanne Wood (arweinydd ar y pryd) sedd Rhondda oddi wrth Leighten Andrews (Llafur). Daeth hyn a syndod mawr i nifer gan gynnwys aelodau blaenllaw Llafur. Yn ogystal daeth Plaid Cymru yn agos iawn i ennill Llanelli, Blaenau Gwent ac Aberconwy.

Rhoddwyd Leanne Wood ymlaen i bleidlais Prif Weinidog Cymru yn y Senedd yn erbyn Carwyn Jones. Pleidleisiwyd UKIP, Ceidwadwyr a Phlaid Cymru dros Leanne. Roedd y bleidlais yn gyfartal, 29 yr un, roedd rhaid gohirio'r sesiwn gan arwain at drafodaethau at sut i ddatrys y llwyrglo. Dewiswyd y blaid i beidio parhau gyda'r enwebiad gan dynnu nôl enw Leanne ar y papur.

Rhwng 2016 a 2020 mae dau aelod wedi dod yn annibynnol o Blaid Cymru, Neil McEvoy a Dafydd Elis-Thomas. Cafodd Dafydd Elis-Thomas lle clymbleidiol yn y Llywodraeth fel Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth. Ac roedd Neil McEvoy yn eistedd fel aelod annibynnol cyn troi'n Welsh National Party.

Etholiadau'r Senedd Cymru 2021

Bonclust fwyaf yr etholiad i Blaid Cymru oedd colli Leanne Wood, gyda Llafur yn cipio'i sedd, gyda mwyafrif o 5,497. Yn ôl yr Athro Richard Wyn Jones, "Ym mhob un cystadleuaeth rhwng Plaid Cymru a Llafur… mewn seddi oedd yn y fantol… mi gafodd Plaid Cymru ei chwalu yn llwyr". Mewn darn yn y Barn dywedodd yr Athro Wyn Jones bod angen gwella perfformiad Plaid Cymru mewn tri rhan; cael gwared â’r rhaniadau, diwygio’r peiriant ymgyrchu a chael gonestrwydd mewnol. Enillodd y Blaid Lafur 30 o'r 60 sedd, gan wneud yr etholiad hon y gorau erioed iddi. Collodd Plaid Cymru un Comisiynydd Heddlu yn y gogledd, yn dilyn ymddeoliad Arfon Jones, pan gollodd y blaid i Lafur.

O ran ystadegau, cyfafodd y Blaid un aelod yn fwy (13) nag yn etholiad 2016 (12), ond gostyngodd canran y pleidleisiau 20.3% (-2%).

Y Comisiwn Annibyniaeth, 2020

Cyn etholiad cyffredinol 2019 cyhoeddodd Adam Price y byddai'n sefydlu comisiwn i edrych ar ymarferoldeb Annibyniaeth Cymru, a sut y byddai Llywodraeth Blaid Cymru yn cynnal refferendwm annibyniaeth. Cyhoeddodd y comisiwn, dan arweiniad cyn Aelod Seneddol Plaid Dwyfor Meirionydd, Elfyn Llwyd, ei adroddiad ar 25 Medi 2020. Mae'n argymell i Blaid Cymru 5 nod allweddol, gan gynnwys:

1. dylai Cymru annibynnol ymgeisio i fod yn aelod o’r Undeb Ewropeaidd
2. archwilio perthynas gydffederal a Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon.
3. newid dull gweithredu Llywodraeth Cymru a’r gwasanaeth sifil.
4. llunio Cyfansoddiad i Gymru ac yn disgrifio fframwaith i’r Bil Hunan-Benderfynu er mwyn bwrw ymlaen a’r broses annibyniaeth.
5. y dylai'r Comisiwn Cenedlaethol statudol gynnig dealltwriaeth glir i bobl Cymru ynghyrch yr opsiynau ar gyfer eu dyfodol cyfansoddiadol – gan ddefnyddio Rheithgorau Dinasyddion a reffrendwm cychwynnol i roi prawf ar ystod o opsiynau cyfansoddiadol.

Mae hefyd yn argymell y dylid cael un refferendwm amlddewis i fesur barn ac i berswadio llywodraeth San Steffan i gytuno i refferendwm ar yr opsiwn a ffefrir. Cafodd yr adroddiad ei feirniadu gan y Ddemocratiaid Rhyddfrydol Cymru sy'n gofyn am Prydain ffedral.

Arweinyddiaeth Plaid Cymru

Enw a llun	Swydd	Etholaeth	Nodiadau
Rhun ap Iorwerth	Arweinydd y Blaid ac Arweinydd Grŵp y Senedd	Ynys Môn	Etholwyd heb gystadleuaeth yn Mehefin 2023
Dafydd Wigley	Llywydd Anrhydeddus Ers 2001		Cyn-Lywydd y Blaid Aelod o Dŷ'r Arglwyddi
Liz Saville Roberts	Arweinydd Grŵp San Steffan	AS Dwyfor Meirionnydd
Owen Roberts	Prif Weithredwr		Penodwyd yn 2023

Etholwyd Leanne Wood fel arweinydd Plaid Cymru ar Fawrth 15fed 2012, gan guro Dafydd Elis Thomas ac Elin Jones. Seiliwyd ei hymgyrch ar y cysyniad o 'wir annibyniaeth'. Enillodd Ms Wood 55% o'r bleidlais a chafodd Ms Jones 41%. Wrth i'r Arglwydd Elis-Thomas gael ei guro yn y bleidlais gyntaf cafodd ei bleidleisiau eu trosglwyddo i'r ddwy oedd ar ôl. Wedi'r ail bleidlais cafodd Ms Wood 3,326 o bleidleisiau a Ms Jones 2,494.

Ers ei hetholiad fel arweinydd, cadwodd Plaid Cymru ei safle fel yr ail blaid mewn llywodraeth leol, gyda 171 o gynghorwyr, ac ail-enillwyd Ynys Môn i'r blaid yn y Cynulliad wedi ymddeoliad Ieuan Wyn Jones. Enillodd ymgeisydd Plaid Cymru Rhun ap Iorwerth gyda'r mwyafrif uchaf yn y sedd honno ers datganoli, gyda 12,601 o bleidleisiau (58% o'r bleidlais), 9,166 mwy na'r ymgeisydd Llafur Tal Michael a gafodd 3,345 o bleidleisiau (16%), ar Awst 1af 2013.

Cafwyd her i arweinyddiaeth Leanne Wood yng Ngorffennaf 2018, gyda Rhun ap Iorwerth ac Adam Price yn sefyll i fod yna arweinydd newydd.. Cafwyd ymgyrch etholiadol gan y tri ymgeisydd yn ystod Awst a Medi. Cyhoeddwyd mai Adam Price fyddai'r arweinydd newydd ar 28 Medi 2018. Enillodd Price 3,481 pleidlais yn y rownd gyntaf, gyda ap Iorwerth yn ail gyda 1,961 pleidlais a Wood yn drydydd gyda 1,286. Yn yr ail rownd, cafodd Price 2,863 pleidlais, a derbyniodd ap Iorwerth 1,613 pleidlais.

Arweinwyr blaenorol

Arweinydd		Cychwyn	Gorffen
1	Lewis Valentine	1925	1926
2	Saunders Lewis	1926	1939
3	John Edward Daniel	1939	1943
4	Abi Williams	1943	1945
5	Gwynfor Evans	1945	1981
6	Dafydd Wigley	1981	1984
7	Dafydd Elis-Thomas	1984	1991
8	Dafydd Wigley	1991	2000
9	Ieuan Wyn Jones	2000	2012
10	Leanne Wood	2012	2018
11	Adam Price	2018	2023
12	Llyr Gruffydd	Mai 2023	Mehefin 2023
13	Rhun ap Iorwerth	2023	presennol

Senedd Ewrop

Cyn Brexit roedd gan Blaid Cymru un cynrychiolydd yn Senedd Ewrop, sef Jill Evans. Mae Plaid Cymru yn aelod o Gynghrair Rhydd Ewrop (EFA).

Perfformiad mewn etholiadau

Tŷ'r Cyffredin

Etholiad	Cymru			+/–	Llywodraeth
	Pleidleisiau	%	Seddi
1929	609	0.003	0 / 36		N/A
1931	2,050	0.2	0 / 36		N/A
1935	2,534	0.3	0 / 36		N/A
1945	16,017	1.2	0 / 36		N/A
1950	17,580	1.2	0 / 36		N/A
1951	10,920	0.7	0 / 36		N/A
1955	45,119	3.1	0 / 36		N/A
1959	77,571	5.2	0 / 36		N/A
1964	69,507	4.8	0 / 36		N/A
1966	61,071	4.3	0 / 36		N/A
1970	175,016	11.5	0 / 36		N/A
Chwe 1974	171,374	10.8	2 / 36	2	Gwrthblaid
Hyd 1974	166,321	10.8	3 / 36	1	Gwrthblaid
1979	132,544	8.1	2 / 36	1	Gwrthblaid
1983	125,309	7.8	2 / 38		Gwrthblaid
1987	123,599	7.3	3 / 38	1	Gwrthblaid
1992*	156,796	9.0	4 / 38	1	Gwrthblaid
1997	161,030	9.9	4 / 40		Gwrthblaid
2001	195,893	14.3	4 / 40		Gwrthblaid
2005	174,838	12.6	3 / 40	1	Gwrthblaid
2010	165,394	11.3	3 / 40		Gwrthblaid
2015	181,694	12.1	3 / 40		Gwrthblaid
2017	164,466	10.4	4 / 40	1	Gwrthblaid
2019	153,265	9.9	4 / 40		Gwrthblaid
2024	194,811	14.8	4 / 32		Gwrthblaid

*Cystadlwyd chwe sedd (Blaenau Gwent, Ceredigon & Gogledd Penfro, Islwyn, Sir Fynwy, Gorllewin Casnewydd a Torfaen) ar y cyd gyda'r Blaid Werdd

Senedd Cymru (Cynulliad gynt)

Etholiad	Etholaeth			Rhanbarth			Cyfanswm seddi	+/–	Llywodraeth
	Pleidleisiau	%	Seddi	Pleidleisiau	%	Seddi
1999	290,572	28.4	9 / 40	312,048	30.6	8 / 20	17 / 60		Gwrthblaid
2003	180,185	21.2	5 / 40	167,653	19.7	7 / 20	12 / 60	5	Gwrthblaid
2007	219,121	22.4	7 / 40	204,757	21.0	8 / 20	15 / 60	3	Llafur–Plaid
2011	182,907	19.3	5 / 40	169,799	17.9	6 / 20	11 / 60	4	Gwrthblaid
2016	209,376	20.5	6 / 40	211,548	20.8	6 / 20	12 / 60	1	Gwrthblaid
2021	225,376	20.3	5 / 40	230,161	20.7	8 / 20	13 / 60	1	Gwrthblaid

Gweler hefyd

• Rhestr o Aelodau Seneddol Plaid Cymru
• Rhestr prif weithredwyr Plaid Cymru

Dolenni allanol

• Gwefan swyddogol Plaid Cymru Archifwyd 2014-12-09 yn y Peiriant Wayback