Santes Eiluned

Santes Cymreig o'r 5g
(Ailgyfeiriad o Eluned (santes))

Santes oedd Eiluned neu Eluned un o 24 o ferched Brychan Brycheiniog. Ei gwylmabsant yw 1 Awst.

Santes Eiluned
Ffenestr yn darlunio Eluned, yng Nghadeirlan Aberhonddu
Ganwyd5 g Edit this on Wikidata
Teyrnas Brycheiniog Edit this on Wikidata
Bu farwo pendoriad Edit this on Wikidata
Man preswylAberhonddu Edit this on Wikidata
DinasyddiaethBaner Cymru Cymru
Galwedigaetharweinydd crefyddol Edit this on Wikidata
Dydd gŵyl1 Awst Edit this on Wikidata
TadBrychan Edit this on Wikidata
Gweler hefyd: Santesau Celtaidd 388-680

Mae nifer o amrywiaethau o'i henw: Eiliueth (o'r Cognatio) Elvetha (Lladin) ac Almedha (Sacsoneg) yn arwain at Eiluned, Elwedd ac Aled mewn Cymraeg cyfoes, ond maent i gyd yn cyfeirio at yr un ddynes.[1][2] 'Eiluned' yw'r sillafiad a ddefnyddiai Lewis Glyn Cothi yn ei gerddi (Gwaith, 1837 t.88) a chytunai Ifor Williams gyda hyn (gweler LBS II.419 n.1.). 'Aelivedha' yw enw Gerallt Gymro arni.

Ffynnon Maendu neu Ffynnon Eluned, Aberhonddu

Eiluned ac Aberhonddu

golygu
 
Ffynnon Eiluned (cefn) a'r pwll ymdrochi (blaen).
 
Y tu mewn i Ffynnon Eluned, gyda phridd yr ardal yn rhoi lliw coch, gwaedlyd i'r dwr

Fel un o ferched Brychan Brycheiniog,[1] oedd yn etifeddu tir roedd Eiluned yn tynnu sylw fel priodferch posibl. Roedd pennaeth llwyth cyfagos yn dymuno'i phriodi a bu raid iddi ddianc rhagddo gan y ceisiai ei gorfodi hi i'w briodi.

Cysylltir Eiluned yn bennaf gyda thref Aberhonddu. Adeiladwyd y gadeirlan Normanaidd sy'n dwyn yr enw Sant Ioan yr Efengylydd, ar safle hen eglwys Celtaidd[3] ar fryn uwchben y dref. Yn ymyl mae'r ffynnon a elwir 'Ffynnon y Priordy', heddiw. Mae'n debyg fod y ffynnon hon a'r llan gwreiddiol wedi'u henwi ôl Eiluned. Sefydlodd Eiluned ddwy llan arall: un yn Llaneleu, tair milltir o Garth Madryn. Heddiw mae'r eglwys yn dwyn yr enw Elliw, santes o'r 6g, ond cofnododd William o Gaerwrangon, yn y 15g fod Eiluned wedi byw 14 milltir o'r Henffordd. Mae Llaneleu tua 14 milltir o Henffordd.[1] Sefydlodd hithau Llanelwedd hefyd (ailgysegrwyd yr eglwys i Sant Mathew yn ddiweddarach.) Lladdwyd Eiluned gan lwyth paganaidd ger Aberhonddu.[4] Rholiodd y pen a bwrw yn erbyn carreg y Maendu, ac fe darddodd ffynnon yn y man. Adnewyddwyd y ffynnon hon yn yr 20g a gellir ei gweld heddiw yn ymyl Maes y Ffynnon. Dywedir fod gwyrthiau wedi digwydd wrth ei chreirfa yn fuan ar ôl ei merthyrdod.

Gŵyl Eiluned

golygu

Yn 1188 disgrifiodd Gerallt Gymro ŵyl blynyddol mewn capel a gysegrwyd iddi tua tair milltir o Aberhonddu; gweler ei lyfr Itinerarium Cambriae (Hanes y Daith Trwy Gymru).[5] Dywedir fod llawer wedi eu hiacháu trwy ffydd ar ddydd ei gŵyl a pharhaodd y werin i ddathlu 'Gŵyl Eiluned' trwy yr Oesoedd Canol er gwaethaf ymdrechion yr Eglwys Gatholig i droi eu sylw at saint Beiblaidd. Peidiodd ei gŵyl o ganlyniad i'r Diwigiad Mawr a throwyd y capel yn ysgubor, a dadfeiliodd.

Cydnabuwyd cysylltiad Eiluned â thref Aberhoddu yn Oes Fictoria pan osodwyd ffenestr liw yn dangos Eluned (Aled) yn nghapel Cain yn y Cadeirlan.

Gweler hefyd

golygu

Dylid darllen yr erthygl hon ynghyd-destun "Santesau Celtaidd 388-680"

Cyfeiriadau

golygu
  1. 1.0 1.1 1.2 Jones, T. T. 1977, The Daughters of Brychan yn Brycheiniog (cylchgrawn) Cyf.XVII
  2. A Welsh Classical Dictionary gan P.C. Bartrum lle dyfynnir Early Welsh Genealogical Tracts hefyd gan P. C. Bartrum, Caerdydd, 1966; gweler gwefan y Llyfrgell Genedlaethol. adalwyd 31 Gorffennaf 2017.
  3. Croeso i Eglwys Gadeiriol Aberhonddu (pamffledyn)
  4. Spencer, R, 1997, Saints of Wales and the West Country, Llanerch
  5. Gerald of Wales. The Itinerary of Archbishop Baldwin through Wales – Book I, Ch. 2: Journey through Hay and Brecheinia. (Oxford, Mississippi, 1997).