George Hartley Bryan

mathemategydd Cymreig

Mathemategydd cymhwysol Seisnig oedd George Cyfri’n CewriHartley Bryan FRS (1 Mawrth 186413 Hydref 1928) a oedd yn awdurdod ar thermodynameg ac awyrenneg. Yn bennaf, fe'i cofir am ddatblygu triniaeth fathemategol o fudiant awyrennau wrth hedfan fel cyrff anhyblyg gyda chwe gradd o ryddid.[1]

George Hartley Bryan
Ganwyd1 Mawrth 1864 Edit this on Wikidata
Caergrawnt Edit this on Wikidata
Bu farw13 Hydref 1928 Edit this on Wikidata
Bordighera Edit this on Wikidata
Man preswylBangor Edit this on Wikidata
DinasyddiaethBaner Cymru Cymru Baner Lloegr Lloegr
Alma mater
Galwedigaethpeiriannydd awyrennau, mathemategydd, ffisegydd, peiriannydd, athro cadeiriol Edit this on Wikidata
Cyflogwr
Gwobr/auCymrawd y Gymdeithas Frenhinol Edit this on Wikidata

Magwraeth a choleg golygu

Ganed Bryan yng Nghaergrawnt ar Ddydd Gŵyl Dewi 1864 a magwyd ef gan ei fam a'r teulu estynedig.[2] Addysgwyd ef adref gan ei fam, ac yna yng Ngholeg Peterhouse, Caergrawnt, gan fyw adref. Derbyniodd ei BA ym 1886, MA ym 1890, a DSc ym 1896. Dyfarnwyd ysgoloriaeth iddo gan ei goleg a'i alluogodd i aros yng Nghaergrwnt am rai blynyddoedd gan arbenigo mewn cymhwyso mathemateg i ddadansoddi thermodynameg, cangen o ffiseg sy’n ymwneud â natur gwres ac egni. Fe’i etholwyd yn ifanc iawn yn Gymrawd y Gymdeithas Frenhinol (FRS) ar sail ei waith.[2]

Bu farw yn Bordighera, yr Eidal, yn 84 oed.

Mathemateg awyrennau golygu

 
Awyren fechan G.H.Bryan, sef "Bamboo Bird" yn Nhraeth Coch, Benllech, Ynys Môn.

Yn 1896 apwyntiwyd ef yn athro ym Mhrifysgol Gogledd Cymru, Bangor ac o fewn ychydig fisoedd, yn 32 oed, dyrchafwyd ef i Gadair Mathemateg Bur a Chymhwysol y brifysgol. Ei brif gynorthwywyr yno oedd Edgar Henry Harper, darlithydd mewn mathemateg a Ei brif gynorthwywyr ym Mangor oedd Edgar Henry Harper, darlithydd mewn mathemateg, a William Ellis Williams ("W.E."), mab i chwarelwr yn Nyffryn Ogwen. Cyfrannodd WE yn helaeth i ddatblygiad Peirianneg Drydanol ym Mangor ac am ugain mlynedd olaf ei yrfa, bu’n bennaeth Adran Trydan Cymhwysol newydd a sefydlwyd yno yn 1927 ac fe'i dyrchafwyd yn Athro cyntaf peirianneg electronig yn 1942.[2]

WE oedd y dyn ymarferol, y periannydd gyda’r gallu i gynllunio arbrofion er mwyn rhoi syniadau Bryan ar brawf. Un o’r arbrofion mwyaf uchelgeisiol, a llai llwyddiannus, oedd adeiladu awyren a cheisio’i hedfan ar Draeth Coch ger Benllech ar Ynys Môn.

Yn 1911, yn fuan ar ôl hedfaniad llwyddiannus y brodyr Wright, cyhoeddodd Bryan ei gampwaith, Stability in Aviation, llyfr cwbl chwyldroadol. Mae'r astudiaeth hon o sadrwydd awyren yn ddadansoddiad mathemategol manwl sy'n sail i ddyluniad yr awyren fodern. Dros gan mlynedd wedi’i gyhoeddi mae'n parhau i fod yn glasur yn ei faes.

Ar wahân i fân wahaniaethau mewn nodiant, mae hafaliadau Bryan yn 1911 yr un fath â'r rhai a ddefnyddir heddiw i werthuso awyrennau modern. Yn rhyfeddol efallai, mae hafaliadau Bryan - a gyhoeddwyd wyth mlynedd yn unig ar ôl i’r awyren gyntaf hedfan - yn fwyaf cywir wrth eu rhoi ar jetiau uwchsonig! Wrth werthuso awyrennau yn fathemategol, canolbwyntiodd Bryan ar faterion sefydlogrwydd aerodynamig yn hytrach nag ar reolaeth; mae sefydlogrwydd a rheolaeth awyren yn tueddu i orwedd ar ddau ben arall yr un sbectrwm. Roedd ei ganlyniadau aeronautig yn estyniad o'i waith cynharach ym maes dynameg hylif.[3] Ym 1888, datblygodd Bryan fodelau mathemategol ar gyfer pwysau hylif mewn pibell ac ar gyfer pwysau bwclio allanol. Mae'r modelau hyn yn dal i gael eu defnyddio heddiw.

Synwyryddion golygu

Ym 1890, darganfu Bryan yr hyn a elwir yn "effaith syrthni tonnau" (wave inertia effect) mewn cregyn elastig tenau axi-gymesur. Yr effaith hon yw'r sylfaen ddamcaniaethol ar gyfer gyrosgopi modern cyflwr solid gan ddefnyddio cyseinyddion hemisfferig neu "wydr gwin", a ymhelaethwyd ac a ddatblygwyd ymhellach gan Dr. David D. Lynch bron i ganrif ar ôl darganfyddiad gwreiddiol Bryan. Mae'r synwyryddion newydd, manwl gywir hyn bellach yn cael eu datblygu yn yr Unol Daleithiau, yr Wcrain, Singapore, Gweriniaeth Korea, Ffrainc, De Affrica, a thir mawr Tsieina. Fe'u defnyddir ar gyfer systemau canllaw lloeren, ymhlith cymwysiadau eraill.[3]

Mae astudiaethau seismologig Bryan o effeithiau Coriolis mewn cylchoedd hylif enfawr wedi derbyn cadarnhad arbrofol gan ddata a gasglwyd gan orsafoedd seismologig a sefydlwyd i ganfod ffrwydradau niwclear yn dilyn yr Ail Ryfel Byd, yn ogystal ag o ddata seismograffig o Ddaeargryn Mawr Chile ym 1960. Bu farw yn Bordighera, yr Eidal.

Gwobrau ac anrhydeddau golygu

Cafodd ei ethol yn Gymrawd y Gymdeithas Frenhinol ym Mehefin 1895. Roedd yn enillydd medal Aur yn Sefydliad y Penseiri Llynges (1901), Llywydd y Gymdeithas Fathemategol (1907), ac enillydd medal Aur y Gymdeithas Awyrennol (1914).

Llyfryddiaeth golygu

  • Bryan, G. H. (1889). "The Waves on a Rotating Liquid Spheroid of Finite Ellipticity". Philosophical Transactions of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences 180: 187–219. Bibcode 1889RSPTA.180..187B. doi:10.1098/rsta.1889.0006.
  • Stability in Aviation (1911).
  • Bryan G.H. On the Beats in the Vibrations of a Revolving Cylinder or Bell //Proc. of Cambridge Phil. Soc. 1890, Nov. 24. Vol.VII. Pt.III. pp. 101–111.
  • Bryan G.H. Stability in Aviation. – Macmillan. 1911. Online Version (This is the original book scanned by Google Books).
  • Love A.E.H. GEORGE HARTLEY BRYAN //Journal of the London Mathematical Society. 1929. 1–4(3). – pp .238–240.
  • Abzug, Malcolm J. and Larrabee, E. Eugene, Airplane Stability and Control, Second Edition: A History of Technologies that Made Aviation Possible, Cambridge University Press, 2002. Online version.
  • Hunsaker, Jerome C. Dynamic Stability of Aeroplanes, US Navy and Massachusetts Institute of Technology, 1916 Online version[dolen marw] (This text validates experimentally Bryan's mathematical theories).
  • Lynch D.D. HRG Development at Delco, Litton, and Northrop Grumman //Proceedings of Anniversary Workshop on Solid-State Gyroscopy (19–21 May 2008. Yalta, Ukraine). – Kyiv-Kharkiv. ATS of Ukraine. 2009. ISBN 978-976-0-25248-5.
  • Sarapuloff S.A. 15 Years of Solid-State Gyrodynamics Development in the USSR and Ukraine: Results and Perspectives of Applied Theory //Proc. of the National Technical Meeting of US Institute of Navigation (ION) (Santa Monica, Calif., USA. January 14–16, 1997). – pp. 151–164.

Cyfeiriadau golygu

  1. Eglurhad: Mewn ffiseg, 'graddfa rhyddid' (DOF) unrhyw system fecanyddol yw'r nifer o baramedrau annibynnol sy'n diffinio ei ffurfweddiad (configuration).
  2. 2.0 2.1 2.2 Roberts, Gareth Ffowc (July 2020). Cyfri’n Cewri. Cardiff: University of Wales Press. ISBN 9781786835949. Cyrchwyd 22 February 2021.
  3. 3.0 3.1 Pekeris, C. L. (1961). "Rotational Multiplets in the Spectrum of the Earth". Physical Review 122 (6): 1692–1700. Bibcode 1961PhRv..122.1692P. doi:10.1103/physrev.122.1692.