Ieithoedd Cartfeleg
Mae'r ieithoedd Cartfeleg yn ffurfio teulu ieithyddol, a elwir weithiau yn Kartvelian oherwydd ei phrif iaith, Kartvelian neu Georgian. Ar wahân i'r iaith hon, mae'n cynnwys Mingreleg, Lazeg a'r iaith Svaneg, fel ei bod yn grwpio mwy na 5 miliwn o siaradwyr, wedi'u gwasgaru rhwng Georgia, Rwsia, Iran ac ardaloedd y ffin.[1] Svaneg yw'r iaith bellaf oddi wrth y lleill, a Mingrelian a Laz yw'r agosaf, gan eu bod yn rhannu hynafiad cyffredin, o'r enw Proto-Zan.
![]() | |
Enghraifft o'r canlynol | teulu ieithyddol ![]() |
---|---|
Math | Ibero-Caucasian, Nostratic ![]() |
Yn cynnwys | Karto-Zan, Sfaneg ![]() |
![]() |
Y ffynhonnell lenyddol gynharaf mewn unrhyw iaith Kartvelian yw'r arysgrifau Old Georgian Bir el Qutt, a ysgrifennwyd mewn sgript Asomtavruli Sioraidd hynafol yn y fynachlog Sioraidd a oedd yn bodoli ar un adeg ger Bethlehem,[2] dated to c. 430 AD.[3] dyddiedig i c.430 OC.[4] Defnyddir sgriptiau Sioraidd i ysgrifennu pob iaith Cartfeleg. Nid oes gan y teulu Kartvelian berthynas hysbys ag unrhyw deulu ieithyddol arall, sy'n ei wneud yn un o deuluoedd iaith sylfaenol y byd.[5]Nid yw'n rhan o'r teulu ieithoedd Indo-Ewropeg.
Dosbarthiad
golygu- Ieithoedd Sioraidd
- Georgeg (ქართული ენა, kartuli), gyda 4.1 miliwn o siaradwyr brodorol. O'r rhain, mae 3.9 miliwn yn byw yn Georgia, tua 50,000 yn Nhwrci ac Iran, yn ogystal â alltud o raddau anhysbys yn Rwsia.
- Ieithoedd Zan Zan (gelwir hefyd yn Colchian)
- Mingreleg (მარგალური ნინა, margaluri nina), gyda thua 500,000 o siaradwyr brodorol yn 1989, yn bennaf yn Samegrelo-Zemo Svaneti (ardal Mingrelia yn Georgia), rhanbarth gorllewinol Galikha a dwyrain yr Absenoldeb Georgia . Mae llawer o ffoaduriaid Mingrelian o Ryfel Abkhazia yn byw yn Tbilisi neu rywle arall yn Georgia.
- Lazeg (ლაზური ნენა, лазури нена, lazuri nena), gyda 220,000 o siaradwyr brodorol yn 1980, y rhan fwyaf ar arfordir y Môr Du a gogledd-ddwyrain Twrci , gyda thua 30,000 yn Adjara, Georgia.
- Sfaneg (ლუშნუ ნინ, lušnu nin), gyda thua 15,000 o siaradwyr brodorol yn rhanbarth mynyddig Svaneti, yng ngogledd-orllewin Georgia.
Mae'r ieithoedd hyn yn amlwg yn gysylltiedig, ac ystyrir Laz a Mingrelian yn dafodieithoedd o'r un iaith, a elwir yn "Zan". Dogfennwyd y cysylltiad mewn llenyddiaeth ieithyddol gan J. Güldenstädt yn y 18g, ac yna profwyd ef gan G. Rosen, M. Brosset, F. Bopp, ymhlith eraill, yn y 1840au. Credent ei bod yn adran o'r un Proto-Kartvelian, a siaredir o bosibl yn y rhanbarth sydd heddiw yn meddiannu Georgia a gogledd-ddwyrain Twrci rhwng 3000 CC a 2000 CC.
Ar sail graddau'r newid , roedd rhai ieithyddion ( gan gynnwys A. Chikobava, G. Klimov, T. Gamkrelidze, a G. Machavariani) yn dyfalu am hollt cynnar: holltodd Svaneti oddi wrth yr ieithoedd eraill tua 2000 CC neu ynghynt, tra bod Mingreleg a gwahanodd Lazeg oddiwrth Sioraidd tua mil o flynyddoedd yn ol, a digwyddodd yr ymraniad rhyngddynt tua 500 o flynyddoedd yn ol. Mae'r ddamcaniaeth hon yn deillio o'r defnydd dadleuol o glottocronoleg, a dylid ei gymryd fel brasamcan ar y gorau.
- Iddew--Georgeg (ყივრული ენა, kivruli ena) tua 85,000 siaradwr yw'r unig dafodiaith Cartfeleg Iddewig ac mae ei statws wedi bod yn destun trafodaeth gan ieithyddwyr ac arbenigwyr.[6]
Mae Jwdeo-Sioreg weithiau'n cael ei ddosbarthu fel amrywiad o Sioraidd, wedi'i addasu trwy gynnwys nifer fawr o eiriau o'r Hebraeg ac Aramaeg. Mae'r gwahaniaethu oddi wrth Sioreg Safonnol yn gymharol ddiweddar.
Perthynas ag ieithoedd eraill
golyguPrin yw'r berthynas â theuluoedd eraill yr ieithoedd Cawcaseg.[7] Mewn gwirionedd, rhoddwyd y gorau i'r ddamcaniaeth Ibero-Cawcasiaidd, yn ôl y mae'r holl ieithoedd Cawcasaidd yn y pen draw yn ffurfio uned ffylogenetig, bron wedi'i rhoi'r gorau iddi. Yn fwy diweddar, cynigiodd rhai ieithyddion fod y teulu Kartvelian yn rhan o'r macrofamily Nostratig , er nad yw'r rhan fwyaf o arbenigwyr yn derbyn cynnwys Sioraidd, a dilysrwydd y grŵp ffylogenetig hwn.
Darganfuwyd rhai tebygrwydd gramadegol i Fasgeg, yn enwedig ar gyfer y system achosion. Ond mae'r damcaniaethau sy'n tueddu i gysylltu'r ieithoedd Cawcasaidd ag ieithoedd eraill nad ydynt yn Indo-Ewropeaidd ac an-Semitaidd y Dwyrain Agos yn yr hen amser, yn cael eu hystyried yn amhendant yn gyffredinol am ddiffyg tystiolaeth, a rhaid eu cymryd dim ond mewn a synnwyr damcaniaethol.[7]
Gallai peth tebygrwydd ag ieithoedd eraill cyfagos fod oherwydd dylanwad y gymdogaeth ddaearyddol. Mae llawer o fenthyciadau wedi'u canfod i bob cyfeiriad (er enghraifft, o'r Gogledd i'r De Cawcasws), felly mae'n debygol bod rhai nodweddion gramadegol hefyd wedi cael dylanwadau. Gwyddom bellach fod yr eirfa Proto-Kartvelian hefyd wedi’i dylanwadu gan yr ieithoedd Indo-Ewropeaidd mewn rhyw ffordd, mae’n debyg oherwydd cyswllt mewn hynafiaeth rhwng y diwylliannau Proto-Kartvelian a Proto-Indo-Ewropeaidd. [7]
Nodweddion
golyguYn ramadegol, mae'r ieithoedd Cawcasws deheuol yn sefyll allan am absenoldeb rhyw, y deg declensiad achos gramadegol, gan gynnwys gwrthrychau animaidd a difywyd, a phedwar llais geiriol, sy'n gwneud conjugation yn eithaf cymhleth.
Coeden iaith
golygu
Proto-Cartfeleg | |||||||||||||||||||||||||||||||||
Proto-Karto-Zan | |||||||||||||||||||||||||||||||||
ieithoedd Zan | |||||||||||||||||||||||||||||||||
Sfaneg | Mingreleg | Lazeg | Georgeg | ||||||||||||||||||||||||||||||
Enghreifftiau o eirfa etifeddol
golyguProto-Kartv.
form |
Karto-Zan | Sfaneg | ||||
---|---|---|---|---|---|---|
Ffruf Proto | Sioreg | Mingreleg | Lazeg | |||
1. un, 2. arall | *s₁xwa [ʂxwɑ] |
*s₁xwa [ʂxwɑ] |
sxva [sxvɑ] (other) |
šxva [ʃxva] (other) |
čkva / škva [t͡ʃkvɑ] / [ʃkvɑ] (other, one more) |
e-šxu [ɛ-ʃxu] (one) |
un | n/a | *erti [ɛrti] |
erti [ɛrti] |
arti [ɑrti] |
ar [ɑr] |
n/a |
dau | *yori [jɔri] |
*yori [jɔri] |
ori [ɔri] |
žiri / žəri [ʒiri] / [ʒəri] |
žur / ǯur [ʒur] / [d͡ʒur] |
yori [jɔri] |
tri | *sami [sɑmi] |
*sami [sɑmi] |
sami [sɑmi] |
sumi [sumi] |
sum [sum] |
semi [sɛmi] |
pedwar | *otxo [ɔtxɔ] |
*otxo [ɔtxɔ] |
otxi [ɔtxi] |
otxi [ɔtxi] |
otxo [ɔtxɔ] |
w-oštxw [w-ɔʃtxw] |
pump | *xuti [xuti] |
*xuti [xuti] |
xuti [xuti] |
xuti [xuti] |
xut [xut] |
wo-xušd [wɔ-xuʃd] |
chwech | *eks₁wi [ɛkʂwi] |
*eks₁wi [ɛkʂwi] |
ekvsi [ɛkvsi] |
amšvi [ɑmʃwi] |
aši [ɑʃi] |
usgwa [usɡwɑ] |
saith | *šwidi [ʃwidi] |
*šwidi [ʃwidi] |
švidi [ʃvidi] |
škviti [ʃkviti] |
škvit [ʃkvit] |
i-šgwid [i-ʃɡwid] |
wyth | *arwa [ɑrwɑ] |
*arwa [ɑrwɑ] |
rva [rvɑ] |
ruo / bruo [ruɔ] / [bruɔ] |
ovro / orvo [ɔvrɔ] / [ɔrvɔ] |
ara [ɑrɑ] |
naw | *ts₁xara [t͡ʂxɑrɑ] |
*ts₁xara [t͡ʂxɑrɑ] |
tsxra [t͡sxrɑ] |
čxoro [t͡ʃxɔrɔ] |
čxoro [t͡ʃxɔrɔ] |
čxara [t͡ʃxɑrɑ] |
deg | *a(s₁)ti [ɑ(ʂ)ti] |
*ati [ɑti] |
ati [ɑti] |
viti [viti] |
vit [vit] |
ešd [ɛʃd] |
dauddeg | n/a | *ots₁i [ɔt͡ʂi] |
otsi [ɔt͡si] |
etsi [ɛt͡ʃi] |
etsi [ɛt͡ʃi] |
n/a |
cant | *as₁i [ɑʂi] |
*as₁i [ɑʂi] |
asi [ɑsi] |
oši [ɔʃi] |
oši [ɔʃi] |
aš-ir [ɑʃ-ir] |
Llyfryddiaeth
golygu- Dalby, A. (2002). Language in Danger; The Loss of Linguistic Diversity and the Threat to Our Future. Columbia University Press. ISBN 9780231129008.
- Lang, David Marshall (1966). The Georgians. Ancient people and places No. 51. New York: Praeger. ISBN 9780500020494.
- Testelets, Yakov G. (2020). "Kartvelian (South Caucasian) Languages". In Polinsky, Maria (gol.). The Oxford Handbook of Languages of the Caucasus. Oxford Handbooks Series. Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780190690694.
- Tuite, K. (1998). Kartvelian Morphosyntax. Number agreement and morphosyntactic orientation in the South Caucasian languages. Studies in Caucasian Linguistics, 12. Munich: LINCOM Europa.
Dolenni allannol
golygu- Sound Of Kartvelian Languages fideo ar Youtube
- Canolfan Astudiaethau'r ieithoedd Cartfeleg a Cawcasws Prifysgol Leeds
- KARTVELIAN: GEORGIAN & LAZ cyflwyniad a chymhariaeth fer ar Youtube
Cyfeiriadau
golygu- ↑ "Israel". Ethnologue.
- ↑ Lang (1966), p. 154
- ↑ Hewitt, B. George (1995). Georgian: A Structural Reference Grammar. Amerstdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing. t. 4. ISBN 978-90-272-3802-3.
- ↑ Hewitt (1995), p. 4.
- ↑ Dalby (2002), p. 38
- ↑ Judeo-Georgian at Glottolog
- ↑ 7.0 7.1 7.2 Encyclopedia Britannica, 15th edition (1986): Macropedia, "Languages of the World", see section titled "Caucasian languages". (Saesneg)