Ivano-Frankivsk

Dinas yng nhgorllewin Wcráin

Dinas yng ngorllewin Wcráin yw Ivano-Frankivsk (Wcreineg: Івано-Франківськ). Cyn 1962 gelwid y ddinas yn Stanyslaviv (Wcreineg: Станиславів; Pwyleg: Stanisławów; Almaeneg: Stanislau; Iddeweg: סטאַניסלעו, Stanislev). Hi yw prifddinas Oblast Ivano-Frankivsk o'r un enw ac mae'n ffurfio ardal drefol ar wahân o fewn yr ardal hon. Mae gan y ddinas 218,359 o drigolion (2001). Enwyd y ddinas wedi'r bardd, llenor a dyniaethwr, Ivan Franko.

Ivano-Frankivsk
Mathdinas bwysig i'r rhanbarth yn Wcráin, tref neu ddinas, dinas fawr Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôlIvan Franko Edit this on Wikidata
Poblogaeth238,196 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • 1662 Edit this on Wikidata
Pennaeth llywodraethRuslan Martsinkiv Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+2, UTC+03:00 Edit this on Wikidata
Gefeilldref/iTrakai, Lublin Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolIvano-Frankivsk Raion Edit this on Wikidata
SirIvano-Frankivsk municipality, Povit of Stanislaviv, Stanislav district, Ruthenian Voivodeship, Ivano-Frankivsk urban hromada Edit this on Wikidata
GwladBaner Wcráin Wcráin
Arwynebedd119 km² Edit this on Wikidata
Uwch y môr244 metr Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaUhryniv Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau48.9228°N 24.7106°E Edit this on Wikidata
Cod post76000–76490 Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethRuslan Martsinkiv Edit this on Wikidata
Map
Neuadd y Ddinas Ivano-Frankivsk
Eglwys Armenaidd yn y ddinas

Mae'r ddinas wedi bodoli o dan sawl enw gan adlewyrchu llanw a thrai pwerau milwrol ac ieithyddol yr ardal. Adnabwyd y dref gan ei henw Pwyleg yn wreiddiol, Stanisławów. Sefydlwyd Stanisławów fel caer ac fe'i henwyd ar ôl hetman Pwyleg, Stanisław "Rewera" Potocki.[1] Adeiladwyd y dref o'r enw Stanisławów fel caer i amddiffyn Y Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd rhag cyrchoedd Tatariaid y Crimea. Adeiladwyd y ddinas ar y safle lle sefydlwyd pentref Zabolottya yn 1437.[2]

Soniwyd am Stanisławów gyntaf yn 1662 pan dderbyniodd Gyfraith Magdeburg. Rhoddwyd caniatâd i'r Iddewon adeiladu tai iddynt eu hunain ar y "Judenstraaße", a leolwyd ar y pryd ger glannau'r afon.[3] Mewn amseroedd diweddarach, llwyddodd y gaer hefyd i wrthsefyll ymosodiadau gan luoedd Twrci a Rwseg. Ar ôl cael ei ailadeiladu'n helaeth yn ystod y Dadeni, weithiau cyfeiriwyd ato hefyd fel Klein-Leopolis. Roedd y ddinas hefyd yn ganolfan bwysig i ddiwylliant Armenia yng Ngwlad Pwyl.

Ym 1772 gyda'r gyntaf o adrannau Gwlad Pwyl daeth Stanisławów yn rhan o Awstria-Hwngari ac yn perthyn i deyrnas ymreolaethol Galicia a Lodomeria .

Ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf

golygu

Ym mis Hydref 1918, dymchwelodd Awstria-Hwngari a chyhoeddwyd Gweriniaeth Pobl Gorllewin Wcrain (ZUNR).[4]

Ym 1919 bu'r ddinas yn faes brwydro mawr yn ystod y Rhyfel Pwylaidd-Wcreineg a chafodd ei hatodi gan Wlad Pwyl fel rhan o'r Ail Weriniaeth Bwylaidd a'i gwneud yn brifddinas Stanisławów Voivodeship.

Ym 1920 cymerodd y Fyddin Goch y ddinas dros dro. Yn ystod yr ychydig ddyddiau rhwng ymadawiad y Fyddin Goch a mynediad byddin Gwlad Pwyl, cyflawnodd byddin breifat Symon Petlyura lofruddiaethau, ysbeilio a threisio.[5]

Roedd cyfrifiad 1931 yn cyfrif cyfanswm o 196,242 o drigolion, gyda 60.6% ohonynt yn Bwyliaid, 24.7% yn Wcreiniaid a 13.6% yn Iddewon.

Yr Ail Ryfel Byd

golygu

Yn ystod goresgyniad Gwlad Pwyl gan yr Almaenwyr a'r Sofietiaid yn 1939 , cymerwyd y ddinas gan yr Undeb Sofietaidd a'i hychwanegu at Gweriniaeth Sosialaidd Sofietaidd Wcráin.

Cyn i'r ddinas gael ei chipio gan y Natsïaid ar 26 Gorffennaf 1941, roedd mwy na 40,000 o Iddewon yn byw yn Stanisławów. Yn ystod meddiannaeth y Natsïaid, lladdwyd mwy na 600 o ddeallusion Pwylaidd a mwyafrif y trigolion Iddewig yn dreisgar.

Ar 1 Awst 1941, saethwyd rhwng 8,000 a 12,000 o Iddewon yn farw yn y fynwent Iddewig gan y Sicherheitspolizei, yr Ordnungspolizei a heddlu'r rheilffordd.[6] Ar Awst 22, 1942, mewn dial am farwolaeth Wcráin, saethwyd mil arall o Iddewon. Fe wnaeth heddlu’r Natsïaid dreisio merched a merched Iddewig cyn iddyn nhw gael eu cludo i gwrt pencadlys Sicherheitspolizei.

Cyn i'r Aktion newydd ddigwydd, roedd tua 11,000 o Iddewon yn byw yn Stanislawów. Ar 22 neu 23 Chwefror 1943, gorchmynnodd Brandt, a oedd wedi olynu Hans Krüger fel SS-Hauptturmführer, amgylchynu'r ghetto Iddewig ac felly cychwynnodd y datodiad terfynol. Pedwar diwrnod ar ôl i'r gyflafan ddechrau, gosododd y Natsïaid bosteri yn cyhoeddi bod Stanisławów "yn rhydd o Iddewon".

Ar 6 Mai 1968, dedfrydwyd Hans Krüger i oes yn y carchar ym Münster. Cafodd ei ryddhau yn 1986.

Pan gyrhaeddodd y fyddin Sofietaidd Stanisławów ar 27 Gorffennaf 1944, roedd cant o Iddewon yn y ddinas o hyd a oedd wedi goroesi'r Holocost trwy guddio. Goroesodd cyfanswm o 1500 o Iddewon o Stanislawów y rhyfel.

Rhwng 1942 a Ionawr 1944, daliwyd 371 o filwyr yr Iseldiroedd yn garcharorion yng ngwersyll carcharorion rhyfel Stalag. Yn y cyfnod cyn dyfodiad y fyddin Sofietaidd, trosglwyddwyd y carcharorion rhyfel i wersyll Neubrandenburg yn nwyrain yr Almaen.

Ar ôl yr Ail Ryfel Byd

golygu

Ym 1944, atodwyd y ddinas i Gweriniaeth Sofiet Sosialaidd Wcráin, a ddaeth yn annibynnol ym mis Awst 1991 ar ôl cwymp yr Undeb Sofietaidd.

Yn 1962, newidiwyd enw'r ddinas i'w henw presennol, mewn teyrnged i'r awdur Wcreineg, Ivan Franko.

Yn y 1990au cynnar, roedd y ddinas yn gadarnle pwysig i fudiad annibyniaeth Wcrain.

Poblogaeth a demograffeg

golygu

Mae cofnod poblogaeth hanesyddol yn cael ei dynnu o borth Ivano-Frankivsk,[7] more recent – the Regional Directorate of Statistics.[8] yn fwy diweddar – y Gyfarwyddiaeth Ystadegau Ranbarthol.[28] Mae yna hefyd wybodaeth arall am dwf poblogaeth fel yr IddewonGen.[9] Gyda seren mae blynyddoedd o ddata bras wedi'u nodi. Yn y 18fed ganrif, roedd gwahaniaethu rhwng Pwyliaid a Ukrainians yn ôl cefndir crefyddol yn hytrach nag ethnig (Pabyddion vs Uniongred).

Y boblogaeth hanesyddol
BlwyddynPobl.±%
1732 3,300—    
1792 5,448+65.1%
1849 11,000+101.9%
1869* 14,786+34.4%
1880 18,626+26.0%
1900* 27,012+45.0%
1910* 29,850+10.5%
1914 64,000+114.4%
1921 51,391−19.7%
1931 60,626+18.0%
2007 222,538+267.1%
2008 223,634+0.5%
2009 224,401+0.3%
2012 242,549+8.1%
2017 255,100+5.2%

Ivano-Frankivsk heddiw

golygu

Mae'r ddinas yn ganolfan diwylliannol ac economaidd i'r ardal.

Adysg uwch

golygu

Mae gan y ddinas chwe prifysgol, Sefydliad Rheolaeth Ivano-Frankivsk sy'n gampws lleol o Brifysgol Economaidd Genedlaethol Ternopil, a Sefydliad Rheolaeth ac Economeg Ivano-Frankivsk "Halytska Akademia". Mae pob un o'r prifysgolion hynny yn cael eu hariannu gan y wladwriaeth.

  1. Prifysgol Genedlaethol Vasyl Stefanyk Precarpathian
  2. Prifysgol Dechnegol Genedlaethol Olew a Nwy Ivano-Frankivsk (Prifysgol Olew a Nwy)
  3. Prifysgol Feddygol Genedlaethol Ivano-Frankivsk
  4. Prifysgol y Gyfraith Brenin Daniel o Galicia Ivano-Frankivsk
  5. Academi Ddiwinyddol Eglwys Gatholig Roegaidd Wcráin Ivano-Frankivsk
  6. Prifysgol Economeg a'r Gyfraith Gorllewin Wcráin

Chwaraeon

golygu
 
Cymdeithas Chwaraeon House of Sokol, 1895

Mae Ivano-Frankivsk yn gartref i nifer o glybiau chwaraeon. Yn fwyaf nodedig, roedd yn gartref i'r clwb pêl-droed F.C. Spartak Ivano-Frankivsk (Prykarpattya) a gymerodd ran ar lefel genedlaethol ers y 1950au. Ers 2007, mae'r clwb yn chwarae ei dîm ieuenctid Spartak-93 yn unig ac yn cystadlu yng Nghynghrair Pêl-droed Plant-Ieuenctid Wcráin. Ad-drefnodd cyn-lywydd Spartak Anatoliy Revutskiy dîm y brifysgol leol (Prifysgol Olew a Nwy) yn 2007 i'r "FSK Prykarpattia" newydd gyda chefnogaeth maer y ddinas Anushkevychus gan ei wneud yn brif glwb pêl-droed yn y rhanbarth ac yn disodli Spartak. Cyn hynny yn ystod y cyfnod interbellum, roedd y ddinas yn gartref i glwb pêl-droed arall yn seiliedig ar y garsiwn Pwylaidd lleol ac o'r enw Rewera Stanisławów (1908). Roedd y clwb hwnnw’n cystadlu ar lefel ranbarthol a oedd wedi esblygu’r cyfnod hwnnw. Gyda dechrau'r Ail Ryfel Byd, diddymwyd y clwb hwnnw. Yn ystod y cyfnod Sofietaidd ymhlith nifer o rai eraill roedd clwb arall "Elektron" a gymerodd ran yn llwyddiannus ar lefel ranbarthol tua'r 1970au.

Mae'r ddinas hefyd yn gartref i dîm futsal, PFC Uragan Ivano-Frankivsk, sy'n cystadlu ym Mhencampwriaeth Futsal Wcrain. Nhw oedd pencampwyr Wcráin ar ôl ennill gemau ail gyfle tymor 2010/11 ac felly wedi cymryd rhan yng Nghwpan Futsal UEFA 2011–12 am y tro cyntaf.

Roedd gan y ddinas dîm hoci iâ, HC Vatra Ivano-Frankivsk, a chwaraeodd ym Mhencampwriaeth Hoci Wcrain yn flaenorol.

Mae Ivano-Frankivsk hefyd yn dref enedigol i gymnastwyr Wcrain; un ohonynt yw Dariya Zgoba a enillodd aur ar y bariau anwastad ym Mhencampwriaethau Ewropeaidd 2007 ac a gyrhaeddodd rownd derfynol Gemau Olympaidd Beijing, 2008; yr un arall yw Yana Demyanchuk, a enillodd aur ar y trawst cydbwysedd ym Mhencampwriaethau Ewropeaidd 2009.

Mae clybiau eraill yn cynnwys:

  • Hoverla Ivano-Frankivsk (pêl-fasged)
  • Roland Ivano-Frankivsk (rygbi)
  • Uragan (futsal)

Gefaill drefi

golygu

Mae Ivano-Frankivsk wedi gefeillio â sawl dinas dramor:[10]

Ym mis Chwefror 2016 bu i Gyngor Dinas Ivano-Frankivsk derfynu ei pherthynas gefeillio gyda dinasoedd Rwsiaidd Surgut, Serpukhov a Veliky Novgorod oherwydd rhyfel Rwsia ar Wcráin.[11]

Cyfeiriadau

golygu
  1. "The City of Ivano-Frankivsk". sbedif.if.ua. Archifwyd o'r gwreiddiol ar April 16, 2000. Cyrchwyd March 7, 2010.
  2. Ivano-Frankivsk – Euroscope
  3. Joodse genealogie – De Joodse vestiging van haar begin tot 1772.
  4. Toronto Oekraïense genealogie groep – Geschiedenis van Galicië.
  5. Joodse genealogie – Tussen de twee wereldoorlogen
  6. Encyclopedie van de Holocaust – Stanisławów
  7. "Archived copy". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2009-10-03. Cyrchwyd 2009-09-14.CS1 maint: archived copy as title (link)
  8. "Archived copy". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2012-03-15. Cyrchwyd 2013-07-09.CS1 maint: archived copy as title (link)
  9. "Pinkas hakehillot – Stanislawow".
  10. "Перелік партнерських міст Івано-Франківська" (PDF). mvk.if.ua (yn Wcreineg). Ivano-Frankivsk. 2019-09-01. Cyrchwyd 2020-03-30.
  11. Nodyn:In lang Chernivtsi decided to terminate the relationship with twin two Russian cities, The Ukrainian Week (27 Chwefror 2016)

Dolenni allanol

golygu
  Eginyn erthygl sydd uchod am Wcráin. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.