Wicipedia

Protist

organebau ewcaryotig nad ynt yn anifail, yn blanhigyn, nac yn ffwng

Grŵp amrywiol o organebau ungell ac weithiau cytrefol yw'r protistiaid. Maent yn cynnwys yr ewcaryotau i gyd nad ydynt yn aelodau o'r grŵp planhigion, anifeiliaid neu ffyngau, e.e. protisoaid, rhai algâu a llwydni llysnafeddog. Er ei bod yn debygol eu bod yn rhannu hynafiad cyffredin, dydy'r grwpiau o brotistiaid ddim yn perthyn yn agos i'w gilydd ac fe'u rhennir yn aml yn nifer o deyrnasoedd gwahanol; nid ydyn nhw'n ffurfio grŵp naturiol, neu gytras. Mae'r mwyafrif o brotistiaid yn ungellog. Felly, gall rhai protistiaid fod yn perthyn yn agosach at anifeiliaid, planhigion, neu ffyngau nag y maent i brotistiaid eraill. Fodd bynnag, fel y grwpiau algâu, infertebratau, a phrotosoaid, defnyddir y categori protist biolegol er hwylustod. Mae eraill yn dosbarthu unrhyw ficro-organeb ewcaryotig ungellog fel protist.[1] Protistoleg yw'r enw ar yr astudiaeth o brotistiaid.[2]

Protist
Enghraifft o'r canlynoltacson, gradd, grŵp paraffyletig Edit this on Wikidata
Mathorganeb byw Edit this on Wikidata
Safle tacsonteyrnas Edit this on Wikidata
Rhiant dacsonEwcaryot Edit this on Wikidata
Dechrau/SefydluMileniwm 2101. CC Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Protistiaid
Paramecium
Dosbarthiad gwyddonol
Parth: Eukarya
Teyrnas: Protista
Haeckel, 1866
Ffyla

llawer, mae dosbarthiad y protistiaid yn amrywio

Grwpiau pwysig

golygu

Hanes

golygu

Cynigiwyd dosbarthu trydedd deyrnas ar wahân i anifeiliaid a phlanhigion yn gyntaf gan John Hogg yn 1860 fel y deyrnas Protoctista; yn 1866 cynigiodd Ernst Haeckel hefyd drydedd deyrnas Protista fel "teyrnas ffurfiau cyntefig".[3] Yn wreiddiol roedd y rhain hefyd yn cynnwys procaryotau, ond gydag amser  symudwyd y rhain i bedwaredd deyrnas Monera.

Yn y cynllun pum teyrnas poblogaidd a gynigiwyd gan Robert Whittaker ym 1969, diffiniwyd Protista fel "organebau ewcaryotig sy'n ungellog neu'n ungellog-trefedigaethol ac nad ydynt yn ffurfio unrhyw feinweoedd", a sefydlwyd y bumed deyrnas o Ffyngau.[4][5][6]}} Yn system pum teyrnas Lynn Margulis, cedwir y term protist ar gyfer organebau microsgopig, tra bod y deyrnas fwy cynhwysol Protoctista (neu brotoctyddion) yn cynnwys rhai ewcaryotau amlgellog mawr, megis gwymon, algâu coch, a llwydni llysnafedd.[7] Mae rhai yn defnyddio'r term protist yn gyfnewidiol â phrotoctydd Margulis, i gwmpasu ewcaryotau ungellog ac amlgellog, gan gynnwys y rhai sy'n ffurfio meinweoedd arbenigol ond nad ydynt yn ffitio i mewn i unrhyw un o'r teyrnasoedd traddodiadol eraill.[8]

Disgrifiad

golygu

Heblaw am eu lefelau trefnu cymharol syml, nid oes gan brotistiaid lawer yn gyffredin rhyngddynt.[9] Pan gaiff ei ddefnyddio, ystyrir bellach bod y term "protistiaid" yn golygu casgliad paraffyletig o dacsa (grwpiau biolegol) tebyg ond amrywiol; nid oes gan y tacsa hyn hynafiad cyffredin unigryw ar wahan i'r ffaith fod ganddyn nhw ewcaryotau, ac mae ganddynt gylchredau bywyd gwahanol, lefelau troffig, dulliau symud, a strwythurau cellog gwahanol.[10][11]

Mewn systemau cladistaidd (dosbarthiadau sy'n seiliedig ar hynafiaeth gyffredin), nid oes unrhyw betha sy'n gyfwerth â'r tacsa Protista neu Protoctista, gan fod y ddau derm yn cyfeirio at grŵp paraffyletig sy'n rhychwantu cangen ewcaryotig gyfan coeden bywyd. Mewn dosbarthiad cladistaidd, mae cynnwys Protista wedi'i ddosbarthu'n bennaf ymhlith gwahanol grwpiau uwch.

Ystyrir felly fod y termau "Protista", "Protoctista", a "Protozoa" wedi darfod. Fodd bynnag, mae'r term "protist" yn parhau i gael ei ddefnyddio'n anffurfiol fel term cyffredinol am organebau ewcaryotig nad ydynt o fewn teyrnasoedd traddodiadol eraill. Er enghraifft, gellir defnyddio'r gair " pathogen protist" i ddynodi unrhyw organeb sy'n achosi afiechyd nad yw'n blanhigyn, anifail, ffwngaidd, procaryotig, firaol neu isfeirysol.[12]

Israniadau

golygu

Mae'r israniadau traddodiadol bellach wedi'u disodli gan ddosbarthiadau sy'n seiliedig ar ffylogeneteg (perthynas esblygiadol rhwng yr organebau). Defnyddiwyd dadansoddiadau moleciwlaidd mewn tacsonomeg fodern i ailddosbarthu cyn-aelodau o'r grŵp hwn yn ffyla amrywiol sydd weithiau'n gysylltiedig â ffyllwm. Er enghraifft, ystyrir bellach bod y llwydni dŵr yn perthyn yn agos i organebau ffotosynthetig fel algâu brown a diatomau; mae'r mowldiau llysnafeddog wedi'u grwpio'n bennaf o dan Amoebozoa.

Fodd bynnag, mae'r termau hŷn yn dal i gael eu defnyddio fel enwau anffurfiol i ddisgrifio morffoleg ac ecoleg gwahanol brotistiaid. Er enghraifft, defnyddir y term protosoa i gyfeirio at rywogaethau heterotroffig o brotistiaid nad ydynt yn ffurfio ffilamentau.

Dosbarthiadau modern

golygu
 
Coeden ffylogenetig a symbiogenetig o organebau byw, yn dangos tarddiad ewcaryotau

Nid yw systematwyr heddiw yn trin Protista fel tacson ffurfiol, ond mae'r term "protist" yn dal i gael ei ddefnyddio'n gyffredin er hwylustod mewn dwy ffordd.[13] Y diffiniad cyfoes mwyaf poblogaidd yw un ffylogenetig, sy'n dynodi grŵp paraffyletig:[14] protist yw unrhyw ewcaryot nad yw'n anifail, planhigyn, nac yn ffwng; mae'r diffiniad hwn [15] yn eithrio llawer o grwpiau ungellog, fel y Microsporidia (ffyngau), llawer o Chytridiomycetes (ffyngau), a burumau (ffyngau), a hefyd grŵp an-ungellog a gynhwyswyd o fewn y Protista yn y gorffennol, y Myxozoa (anifail).[16] Mae systematwyr  eraill yn barnu bod tacsa paraffyletig yn dderbyniol, ac maen nhw'n defnyddio Protista yn yr ystyr hwn fel tacson ffurfiol (fel a geir mewn rhai gwerslyfrau uwchradd, at ddiben pedagogaidd). 

Mae tacsonomeg protistiaid yn dal i newid. Mae dosbarthiadau mwy newydd yn ceisio cyflwyno grwpiau monoffyletig yn seiliedig ar wybodaeth morffolegol (yn enwedig uwchstrwythurol) [17][18][19] biocemegol (chemotaxonomy)[20][21] a dilyniant DNA (ymchwil moleciwlaidd).[22][23] Fodd bynnag, weithiau mae anghysondebau rhwng ymchwiliadau moleciwlaidd a morffolegol; gellir categoreiddio'r rhain yn ddau fath: (i) un morffoleg, llinachau lluosog (ee cydgyfeiriant morffolegol, rhywogaethau cryptig) a (ii) un llinach, morffolegau lluosog (ee plastigrwydd ffenoteipig, cyfnodau cylch bywyd lluosog).[24]

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ Madigan, Michael T. (2019). Brock biology of microorganisms (arg. Fifteenth, Global). NY, NY. t. 594. ISBN 9781292235103.
  2. ↑ Taylor, F.J.R.M. (2003-11-01). "The collapse of the two-kingdom system, the rise of protistology and the founding of the International Society for Evolutionary Protistology (ISEP)". International Journal of Systematic and Evolutionary Microbiology (Microbiology Society) 53 (6): 1707–1714. doi:10.1099/ijs.0.02587-0. ISSN 1466-5026. PMID 14657097.
  3. ↑ "Not plants or animals: A brief history of the origin of Kingdoms Protozoa, Protista, and Protoctista". International Microbiology 2 (4): 207–221. 1999. PMID 10943416. http://www.blc.arizona.edu/courses/schaffer/182h/EukaryoteOrigins/NotPlantsNotAnimals-Scamardella.pdf. Adalwyd 2023-03-21.
  4. ↑ "New concepts of kingdoms or organisms. Evolutionary relations are better represented by new classifications than by the traditional two kingdoms". Science 163 (3863): 150–160. January 1969. Bibcode 1969Sci...163..150W. doi:10.1126/science.163.3863.150. PMID 5762760.
  5. ↑ "whittaker new concepts of kingdoms – Google Scholar". scholar.google.ca. Cyrchwyd 2016-02-28.
  6. ↑ Hagen, Joel B. (2012). "depiction of Whittaker's early four-kingdom system, based on three modes of nutrition and the distinction between unicellular and multicellular body plans". BioScience 62: 67–74. doi:10.1525/bio.2012.62.1.11.
  7. ↑ Margulis, Lynn; Chapman, Michael J. (2009-03-19). Kingdoms and Domains: An Illustrated Guide to the Phyla of Life on Earth. Academic Press. ISBN 9780080920146.
  8. ↑ Archibald, John M.; Simpson, Alastair G. B.; Slamovits, Claudio H., gol. (2017). Handbook of the Protists (yn Saesneg) (arg. 2). Springer International Publishing. tt. ix. ISBN 978-3-319-28147-6.
  9. ↑ "Systematics of the Eukaryota". Cyrchwyd 2009-05-31.
  10. ↑ "Protists push animals aside in rule revamp". Nature 438 (7064): 8–9. November 2005. Bibcode 2005Natur.438....8S. doi:10.1038/438008b. PMID 16267517.
  11. ↑ Harper, David; Benton, Michael (2009). Introduction to Paleobiology and the Fossil Record. Wiley-Blackwell. t. 207. ISBN 978-1-4051-4157-4.
  12. ↑ "Isolation of Balamuthia mandrillaris-specific antibody fragments from a bacteriophage antibody display library". Experimental Parasitology 166: 94–96. July 2016. doi:10.1016/j.exppara.2016.04.001. PMID 27055361.
  13. ↑ "The other eukaryotes in light of evolutionary protistology". Biology & Philosophy 28 (2): 299–330. 2012. doi:10.1007/s10539-012-9354-y.
  14. ↑ Schlegel, M.; Hulsmann, N. (2007). "Protists – A textbook example for a paraphyletic taxon☆". Organisms Diversity & Evolution 7 (2): 166–172. doi:10.1016/j.ode.2006.11.001.
  15. ↑ "Protista". microbeworld.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 June 2016. Cyrchwyd 11 June 2016.
  16. ↑ "Actinomyxidies, nouveau groupe de Mesozoaires parent des Myxosporidies". Bull. Int. l'Acad. Sci. Bohème 12: 1–12. 1899.
  17. ↑ Pitelka, D. R. (1963).
  18. ↑ Berner, T. (1993).
  19. ↑ Beckett, A., Heath, I. B., and Mclaughlin, D. J. (1974).
  20. ↑ Ragan M.A. & Chapman D.J. (1978).
  21. ↑ Lewin R. A. (1974).
  22. ↑ Oren, A., & Papke, R. T. (2010).
  23. ↑ Horner, D. S., & Hirt, R. P. (2004).
  24. ↑ "How discordant morphological and molecular evolution among microorganisms can revise our notions of biodiversity on Earth". BioEssays 36 (10): 950–959. October 2014. doi:10.1002/bies.201400056. PMC 4288574. PMID 25156897. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4288574.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Protist&oldid=12873162"