Wicipedia

Romani Cymraeg

iaith

Tafodiaith Romani yw Romani Cymraeg, enw priodol: Kalá neu Kååle[2]). Daeth y Roma i Ewrop yn yr Oesoedd Canol; Soniwyd am Romani ym Mhrydain am y tro cyntaf yn ysgrifenedig yn yr 16g a ceir hanes o'r Roma yng Nghymru ers hynny a'u pwysigrwydd wrth gynnal a meithrin diwylliant canu gwerin Cymraeg. Bu farw Romani Cymraeg yn ail hanner yr 20g. Diolch i'r llyfrgellydd a'r ymchwilydd Roma, John Sampson, mae Romani Cymreig wedi'i ddogfennu'n helaeth yn ei waith anferthol Tafodiaith Sipsiwn Cymru, sef The dialect of the Gypsies of Wales, being the older form of British Romani preserved in the speech of the clan of Abram Wood.

Romani Cymraeg
Enghraifft o'r canlynoliaith, iaith fyw, tafodiaith Edit this on Wikidata
MathNorthern Romani, O superdialect Edit this on Wikidata
cod ISO 639-3rmw Edit this on Wikidata
William Lee, yn Llandeilo un o'r teuloedd Roma Cymreig a siaradai'r iaith yn ôl gwefan 'Welsh Kale'[1]

Dosbarthiad golygu

 
Elizabeth Boswell, un o deulu'r Boswell a siaradai'r iaith[1]

Mae Romani Cymraeg yn amrywiad ar Romani a siaredir mewn llawer o wledydd yn Ewrop. Mae Romani Cymraeg yn perthyn i dafodieithoedd Romani a siaredir yn Ffrainc, yr Almaen (Sinti), Sgandinafia, Sbaen, Gwlad Pwyl, Gogledd Rwsia a'r Taleithiau Baltig. Mae'r tafodieithoedd hyn yn amrywiadau o'r iaith Indo-Ariaidd Romani, a ddaeth mewnfudwyr Roma o India i Orllewin, Gogledd a De Ewrop ar ddiwedd yr Oesoedd Canol.[3]

Mewn ymchwil ieithyddol, bu gwahanol ddulliau o ddosbarthu'r tafodieithoedd Romani, o dri is-grŵp i wyth is-grŵp o Romani. Mewn rhai dosbarthiadau, cyfrifir Romani Cymraeg, fel y Romani diflanedig Romanichal, a siaredid gynt yn Lloegr, yn rhan o gangen ogleddol y tafodieithoedd Romani, sydd hefyd yn cynnwys y Romani yn y Ffindir a'r Sintitikes Almaeneg. Dosbarthiad ieithyddol amgen yw gweld Romani Saesneg a Romani Cymraeg fel cangen sy'n annibynnol ar dafodieithoedd Romani eraill, British Romani.[4][5]

Hanes golygu

Mae'n debyg mai yng nghanolbarth India y mae gwreiddiau Romani. Ymddangosodd y Roma cyntaf yn Ewrop tua 1200. Ers hynny mae'r tafodieithoedd Romani yn Ewrop wedi datblygu'n annibynnol ar ieithoedd Indo-Ariaidd eraill. O 1600 ymlaen, roedd Roma yn byw ym mhob gwlad Ewropeaidd, gan gynnwys yr hyn sydd bellach yn Brydain Fawr. Y dystiolaeth ysgrifenedig gyntaf sydd wedi goroesi bod Romani yn cael ei siarad ym Mhrydain Fawr yw testun gan Andrew Borde, a ysgrifennodd yn 1547 am rai Roma y cyfarfu â nhw mewn tafarn a'u Egyptian language (arferai pobl gredu bod y Roma yn dod o'r Aifft, Egypt ac oddi yno geir y gair Gyspsy a ddaeth yn Sipsi a Sipsiwn yn Gymraeg).[6]

Cyrhaeddodd dau grŵp o Roma, y Kale (yn Ne Cymru) a'r Romanichal (yn Lloegr a Gogledd Cymru), Brydain Fawr rhwng y 15g a'r 17g. Siaradodd y ddau grŵp hyn ddau fath gwahanol o Romani. Tra bu farw'r Romani Romaniaidd yn Lloegr a Gogledd Cymru ar ddiwedd y 19g, roedd y Cêl Romani Cymraeg yn dal i gael ei siarad gan rai teuluoedd Romani yn ne Cymru tan ail hanner yr 20g.[7][8]

Heddiw, ystyrir y Gymraeg-Romani hefyd yn ddiflanedig a Saesneg yw iaith frodorol llawer o deuluoedd Roma yng Nghymru a Lloegr. Ymhellach, mae Eingl-Romani , iaith gymysg o Romani a Saesneg, yn dal i gael ei siarad yng Nghymru a Lloegr hyd heddiw.[9]

Dywedig mai Howell Wood un o deulu Abram Wood a bu'n dawsnio'r clocsen yn y film The Last Days of Dolwyn (1947), oedd yn siaradwr rhugl olaf o Romani Cymraeg. Bu farw Howell yn 1967.[10] Dywed eraill mai Manfri Wood, bu farw yn 1968 oedd y person olaf.[11]

Geirfa golygu

Mae mwyafrif geirfa Romani Cymraeg o darddiad Indo-Ariaidd. Ceir hefyd eiriau benthyg o’r Gymraeg (melanō “melyn”, grīga “grug”, kraŋka “cranc”) ac o'r Saesneg (vlija “village”, spīdra “spider” a bråmla “blackberry”).[12]

Yn ôl Bob Lovell Kamulo a Frances Roberts Reilly ar wefan Welsh Kale a arianwyd gan Gronfa Dreftadaeth John Roberts Telynor Cymru:

Welsh Kale chib - language is different to Romanichal - jib in that word endings are often different, the sounds of words are different, and some words are completely different. Welsh Rom speech is characterized by retaining the older gender endings as in the use of male and female verbs with a syntax, the same as Welsh. This fact is likely due to Rom being more isolated in Wales than their English Romanichal cousins, meaning that Welsh Rom chib - language appears to have remained an older, fuller language.

Ymchwil golygu

 
Teulu Sipsi, Douglas ac Elizabeth Hern a'u hwyth o blant, a oedd wedi bod yn byw mewn [tŷ] ers chwe blynedd ac a oedd yn ôl yn eu carafanau i deithio o'r Bala i Abertawe, 1951. Ffoto gan Geoff Charles ni chofnodir os oeddent yn siarad Romani Cymraeg

Carreg filltir yn astudiaeth Romani Cymreig yw gwaith helaeth John Sampson. Yr oedd Sampson, llyfrgellydd mewn gwirionedd, yn aelod o Gymdeithas Llên y Sipsiwn yn Lerpwl a oedd yn canolbwyntio ar iaith a diwylliant y Romani ym Mhrydain. Ym 1894, cyfarfu Sampson ag aelodau o'r teulu Roma, Wood, a oedd yn dal i siarad Romani Cymraeg, tra bod y rhan fwyaf o deuluoedd Roma eraill yn siarad Eingl-Romani yn unig. Dechreuodd Sampson weithio ar eiriadur Romani Cymraeg yn 1896, a gyhoeddwyd 30 mlynedd yn ddiweddarach, ym 1926, dan y teitl The dialect of the Gypsies of Wales, being the older form of British Romani preserved in the speech of the clan of Abram Wood.[13]

Romani Cymraeg heddiw golygu

Geiriadur bychan golygu

Cyhoeddwyd llyfr gan wasg BABADADA sef Geiriadur Lluniau Roman - Cymraeg. [14]

Ffilm Eldra golygu

Rhyddhawyd ffilm Gymraeg o'r enw Eldra yn 2002. Mae'n adrodd hanes merch Roma a'i theulu a'u helbulon wrth ymsefydlu yn ardal Chwarel y Penrhyn ar ddechrau'r 20g. Fe'i cyflwynwyd gan BAFTA i gynrychioli Prydain fel 'Ffilm Dramor Orau' yn 2003 yn yr Oscars. Cyfarwyddwyd y ffilm gan Timothy Lyn a'r awduron oedd Manon Eames ac Eldra Jarman[15] Roedd Eldra hefyd yn awdur y llyfr awdurdodedig, The Welsh Gypsies - Children of Abram Wood gydag A.O.H. Jarman.

Darllen pellach golygu

  • John Sampson: The dialect of the Gypsies of Wales, being the older form of British Romani preserved in the speech of the clan of Abram Wood. Clarendon Press, Oxford 1968. (ailargraffaiad o'r cyhoeddiad wreiddiol o 1926)
  • Yaron Matras: Romani: A Linguistic Introduction. Cambridge University Press, Cambridge 2002, ISBN 0-521-63165-3. (arolwg gyfoes, disgrifiad cyffredinol o Romani, gan gynnwys ei amrywiadau tafodieithol)
  • Norbert Boretzky: Kommentierter Dialektatlas des Romani. Harrassowitz, Wiesbaden 2004, S. 18.

Cyfeiriadau golygu

  1. ↑ 1.0 1.1 "FAQs". Gwefan Welsh Kale. Cyrchwyd 2 Rhagfyr 2023.
  2. ↑ ROMLEX: Romani dialects, Prosiect Universität Graz, cyrchwyr 5 Tachwedd 2023.
  3. ↑ Bakker: Review of McGowan, The Winchester Confessions. In: Journal of the Gypsy Lore Society. 5ed Cyfres, Cyfrol 7, Rhifyn 1, 1997, S. 49–50.
  4. ↑ Yaron Matras: Romani: A Linguistic Introduction. Cambridge University Press, Cambridge 2002, S. 220–221.
  5. ↑ Norbert Boretzky: Kommentierter Dialektatlas des Romani. Harrassowitz, Wiesbaden 2004, S. 18.
  6. ↑ Peter Bakker, Donald Kenrick: Angloromani. In: David Britain (Hrsg.): Languages in the British Isles. Cambridge University Press, Cambridge 2007, ISBN 978-0-521-79488-6, S. 368.
  7. ↑ Yaron Matras: Romani: A Linguistic Introduction. Cambridge University Press, Cambridge 2002, S. 10.
  8. ↑ The Legend of the Romani Cymreig / Welsh Romani, Valley Stream: Romani Cymru/Romany Wales Project, cyrchwyd 5 Tachwedd 2023.
  9. ↑ John Sampson: The dialect of the Gypsies of Wales, being the older form of British Romani preserved in the speech of the clan of Abram Wood. Clarendon Press, Oxford 1968.
  10. ↑ "Welsh Romani". Gwefan Myths Legends and Oddities of North East Wales. Cyrchwyd 2 Rhagfyr 2023.
  11. ↑ Donald Kenrick, Historical Dictionary of the Gypsies (Romanies) ail argraffiad (Plymouth: Scarecrow Press, 2007), tt. 289–90
  12. ↑ John Sampson: The dialect of the Gypsies of Wales, being the older form of British Romani preserved in the speech of the clan of Abram Wood. Clarendon Press, Oxford 1968.
  13. ↑ Gypsy Scholars 2, Valley Stream: Romani Cymru/Romany Wales Project, cyrchwyd 5 Tachwedd 2023.
  14. ↑ "black-and-white, Romani - Cymraeg, alavengoro dikhipen - geiriadur lluniau: Romani - Welsh, visual dictionary". Barbada GmbH. 2020. Cyrchwyd 2 Rhagfyr 2023.
  15. ↑ "Eldra". ar Youtube. Cyrchwyd 2 Rhagfyr 2023.

Dolenni allanol golygu

Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Romani_Cymraeg&oldid=12559511"