Wicipedia

Tirlithriad

Math o drychinebau naturiol sy'n cynnwys symudiadau tir, a achosir yn aml gan ansefydlogrwydd llethr a sbardunwyd gan ddigwyddiad penodol

Tirlithriad[1] yw'r term am gwymp tir, creigiau, clogwyni, neu lethrau mynydd.[2] Mae tirlithriadau yn cyfeirio at y gwahanol fathau o symudiadau tir enfawr, megis cwympiadau creigiau , methiannau llethrau dwfn, llif llaid, a lafâu llifeiriant.[3] Mae tirlithriadau yn digwydd mewn amrywiaeth o amgylcheddau, a nodweddir gan lethrau serth neu ysgafn, o gadwyni mynyddoedd i glogwyni arfordirol neu hyd yn oed o dan y dŵr,[4] yn yr achos hwn fe'u gelwir yn dirlithriadau tanddwr. Disgyrchiant yw'r prif ysgogiad i dirlithriad ddigwydd, ond mae yna ffactorau eraill sy'n effeithio ar sefydlogrwydd llethrau sydd o dan amodau penodol yn golygu bod y llethr yn dueddol o fethu. Mewn llawer o achosion, mae'r tirlithriad yn cael ei achosi gan ddigwyddiad ffodus fel glaw trwm neu fflachlif, daeargryn, torri llethr i adeiladu ffordd, a llawer o rai eraill, er nad ydyn nhw bob amser yn adnabyddadwy.

Tirlithriad
Mathslide Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Simulació tirilithiad yng Nghaliffornia ym mis Ionawr 1997

Efallai mae'r enghreifft enwocaf a mwyaf trasig o dirlithiad yng Nghymru oedd trychineb Aberfan yn 1966.

Disgrifiad golygu

Mae tirlithriadau yn digwydd pan fydd y llethr (neu ran ohono) yn mynd trwy rai prosesau sy'n newid ei gyflwr o sefydlog i ansefydlog. Mae hyn yn ei hanfod oherwydd gostyngiad yng nghryfder [5] deunydd y llethr, cynnydd yn y straen [6] a gludir gan y deunydd, neu gyfuniad o'r ddau. Gall newid yn sefydlogrwydd llethr gael ei achosi gan nifer o ffactorau, yn gweithredu gyda'i gilydd neu ar eu pen eu hunain.[7]

Mae llithriad ar yr wyneb yn cynhyrchu tirlithriad, fel màs o bridd a chraig sy'n gwneud disgyniad sydyn fwy neu lai i lawr llethr. Mae haen llithro neu ddadleoli'r màs tir yn gwahanu'r deunydd symudol o'r swbstrad neu'r pridd heb ei symud, yn barhaus. Gall hyd y tirlithriad amrywio, yn dibynnu ar oledd y llethr a/neu ogofa’r llethr, a chyfansoddiad màs y creigiau a’r tir sy’n llithro.

Ar ôl llithro i lawr y llethr, mae màs y cerrig a'r pridd yn ei gyfanrwydd yn cadw strwythur a chysondeb penodol. Mae'r pwynt hwn yn bwysig, oherwydd mae'n ei gwneud hi'n bosibl gwahaniaethu rhwng tirlithriadau a thirlithriadau ac eirlithriadau llaid . Mae tirlithriadau fel arfer yn cael eu hachosi gan erydiad , er bod yna achosion neu ffactorau eraill.

Factorau golygu

 
Mathau o dirlithriadau

Gall tirlithriadau gael eu hachosi gan ffactorau naturiol neu anthropogenig. Mae yna nifer o achosion naturiol:

  • Dirlawnder oherwydd ymdreiddiad dŵr glaw, eira yn toddi neu rewlifoedd yn toddi[8]
  • Cynnydd mewn dŵr daear neu gynnydd mewn pwysedd dŵr mandwll (er enghraifft, oherwydd ail-lenwi dyfrhaenau mewn tymhorau glawog neu drwy ymdreiddiad dŵr glaw) [9]
  • Mwy o bwysau hydrostatig mewn craciau a thoriadau [9][10]
  • Colli neu absenoldeb strwythur llystyfiant fertigol, maetholion pridd a strwythur y pridd (e.e. ar ôl tân gwyllt: tân coedwig 3-4 diwrnod)[11]
  • Erydiad blaen llethr gan afonydd neu donnau môr [12]
  • Hindreulio ffisegol a chemegol (e.e., o rewi a dadmer dro ar ôl tro, gwresogi ac oeri, trylifiad halen i ddŵr daear, neu hydoddiad mwynau)[13]
  • Ysgwyd tir neu ddaeargrynfeydd a achosir gan ddaeargrynfeydd, a all ansefydlogi'r llethr yn uniongyrchol (er enghraifft trwy gymell hylifedd pridd) neu wanhau'r defnydd ac achosi craciau a fydd yn y pen draw yn cynhyrchu tirlithriad [10][14][15]
  • Echdoriadau folcanig [16]
  • Newidiadau mewn cyfansoddiad hylif mandwll;[17]
  • Newidiadau mewn tymheredd (tymhorol neu o ganlyniad i newid yn yr hinsawdd).[18][19]

Mae dadleoliadau a achosir gan weithred ddynol yn cynnwys yr elfennau hyn:

Tirlithriadau Cymru golygu

 
Trychineb Aberfan yn 1966 pan bu tirlithiad wedi wythnosau o law cyson ar seilwaith ansefydlog tip gwaddol glo

Gwaddol y Diwydiant Glo golygu

Oherwydd hinsawdd mwyn a daeareg cymharol diysgog Cymru, prin iawn yw'r enghreifftiau o dirlithriadau mwyaf eithafol. Un enghraifft nodweddiadol Gymreig o dirlithriadau yw bod olion y diwydiant glo yn golygu, fel gydag achos trasig Aberfan, bod tirlithriadau tomeni glo dal yn broblem.

Yr achos enwocaf yw trychineb Aberfan yn 1966 pan lladdwyd 144 o bobl gan gynnwys 116 o blant Ysgol Pantglas wedi i gwastraff tomen glo y pentref lithro dros y pentref wedi cyfnod hir o law ac esgeulusdod gan y Bwrdd Glo.

Er bod y diwydiant glo wedi mynd o'r tir, mae ei heffaith dal i'w gweld. Yn sgil gorlaw Storm Dennis ym mis Chwefror 2020 cafwyd tirlithriad heb domen glo ym mhentref Tylorstown yn y Rhondda.Bu'n rhaid trin y tirlithriad i'w sefydlogi.[24]

Erydu Tirwedd golygu

Achos arall o dirlithriadau Cymru yw erydu arfordirol. Gwelwyd hyn yn mis Ebrill 2021 pan gwympodd rhan o glogwyn ar draeth ym mhentref Nefyn ym Mhenrhyn Llŷn. Ni bu anafiadau, yn rannol am bod y tirlithriad wedi digwydd ar ddiwrnod tawel ond bu iddo achosi pryder.[25]

Cyfeiriadau golygu

  1. ↑ "tirlithriad". Geiriadur Prifysgol Cymru. Cyrchwyd 24 Awst 2023.
  2. ↑ "Landslide Types and Processes". U.S. Department of the Interior | U.S. Geological Survey. 2004. Cyrchwyd 2021-08-01.
  3. ↑ Hungr, Oldrich; Leroueil, Serge; Picarelli, Luciano (2014-04-01) (yn en). 11 (2 ed.). pp. 167–194. doi:10.1007/s10346-013-0436-y. ISSN 1612-5118. https://doi.org/10.1007/s10346-013-0436-y.
  4. ↑ Haflidason et al, Haflidi (2004-12-15) (yn en). 213. doi:10.1016/j.margeo.2004.10.007. ISSN 0025-3227. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0025322704002713.
  5. ↑ Joseph, Paul (2017-04-24). Dynamical Systems-Based Soil Mechanics (yn Saesneg). CRC Press. t. 138. ISBN 978-1-351-75716-4.
  6. ↑ Hibbeler, R. C. (2005). Mechanics of Materials (yn Saesneg). Pearson/Prentice Hall. t. 32. ISBN 978-0-13-191345-5.
  7. ↑ Indraratna, Buddhima; Heitor, Ana; Vinod, Jayan S. (2020-12-27). Geotechnical Problems and Solutions: A Practical Perspective (yn Saesneg). CRC Press. ISBN 978-1-351-03733-4.
  8. ↑ Subramanian, S. Siva; Fan, X.; Yunus, A. P.; Asch, T. van; Scaringi, G.. doi:10.1029/2019JF005468. ISSN 2169-9011. https://agupubs.pericles-prod.literatumonline.com/doi/abs/10.1029/2019JF005468.
  9. ↑ 9.0 9.1 Hu, Wei; Scaringi, Gianvito; Xu, Qiang; Van Asch, Theo W. J. (2018-04-10). "Suction and rate-dependent behaviour of a shear-zone soil from a landslide in a gently-inclined mudstone-sandstone sequence in the Sichuan basin, China" (yn en). Engineering Geology 237: 1–11. Bibcode 2018EngGe.237....1H. doi:10.1016/j.enggeo.2018.02.005. ISSN 0013-7952.
  10. ↑ 10.0 10.1 Fan, Xuanmei; Xu, Qiang; Scaringi, Gianvito (2017-12-01). "Failure mechanism and kinematics of the deadly June 24th 2017 Xinmo landslide, Maoxian, Sichuan, China" (yn en). Landslides 14 (6): 2129–2146. doi:10.1007/s10346-017-0907-7. ISSN 1612-5118.
  11. ↑ Rengers, Francis K.; McGuire, Luke A.; Oakley, Nina S.; Kean, Jason W.; Staley, Dennis M.; Tang, Hui (2020-11-01). "Landslides after wildfire: initiation, magnitude, and mobility" (yn en). Landslides 17 (11): 2631–2641. doi:10.1007/s10346-020-01506-3. ISSN 1612-5118. https://doi.org/10.1007/s10346-020-01506-3.
  12. ↑ Edil, T. B.; Vallejo, L. E. (1980-07-01). "Mechanics of coastal landslides and the influence of slope parameters" (yn en). Engineering Geology. Special Issue Mechanics of Landslides and Slope Stability 16 (1): 83–96. Bibcode 1980EngGe..16...83E. doi:10.1016/0013-7952(80)90009-5. ISSN 0013-7952. https://dx.doi.org/10.1016/0013-7952%2880%2990009-5.
  13. ↑ Fan, Xuanmei; Xu, Qiang; Scaringi, Gianvito; Li, Shu; Peng, Dalei (2017-10-13). "A chemo-mechanical insight into the failure mechanism of frequently occurred landslides in the Loess Plateau, Gansu Province, China" (yn en). Engineering Geology 228: 337–345. Bibcode 2017EngGe.228..337F. doi:10.1016/j.enggeo.2017.09.003. ISSN 0013-7952. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S001379521730889X.
  14. ↑ Fan, Xuanmei; Scaringi, Gianvito; Domènech, Guillem; Yang, Fan; Guo, Xiaojun; Dai, Lanxin; He, Chaoyang; Xu, Qiang et al. (2019-01-09). "Two multi-temporal datasets that track the enhanced landsliding after the 2008 Wenchuan earthquake" (yn en). Earth System Science Data 11 (1): 35–55. Bibcode 2019ESSD...11...35F. doi:10.5194/essd-11-35-2019. ISSN 1866-3508. https://www.earth-syst-sci-data.net/11/35/2019/essd-11-35-2019.html. Adalwyd 2019-01-09.
  15. ↑ Fan, Xuanmei; Xu, Qiang; Scaringi, Gianvito (2018-01-26). "Brief communication: Post-seismic landslides, the tough lesson of a catastrophe" (yn en). Natural Hazards and Earth System Sciences 18 (1): 397–403. Bibcode 2018NHESS..18..397F. doi:10.5194/nhess-18-397-2018. ISSN 1561-8633.
  16. ↑ WATT, SEBASTIAN F.L.; TALLING, PETER J.; HUNT, JAMES E. (2014). "New Insights into the Emplacement Dynamics of Volcanic Island Landslides". Oceanography 27 (2): 46–57. doi:10.5670/oceanog.2014.39. ISSN 1042-8275. JSTOR 24862154. https://www.jstor.org/stable/24862154. Adalwyd 2021-02-23.
  17. ↑ Di Maio, C.; Scaringi, G. (2016-01-18). "Shear displacements induced by decrease in pore solution concentration on a pre-existing slip surface" (yn en). Engineering Geology 200: 1–9. Bibcode 2016EngGe.200....1D. doi:10.1016/j.enggeo.2015.11.007. ISSN 0013-7952. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0013795215300922.
  18. ↑ Scaringi, Gianvito; Loche, Marco (2022-03-15). "A thermo-hydro-mechanical approach to soil slope stability under climate change" (yn en). Geomorphology 401: 108108. Bibcode 2022Geomo.40108108S. doi:10.1016/j.geomorph.2022.108108. ISSN 0169-555X. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0169555X22000010.
  19. ↑ Shibasaki, Tatsuya; Matsuura, Sumio; Okamoto, Takashi (2016-07-16). "Experimental evidence for shallow, slow-moving landslides activated by a decrease in ground temperature: Landslides Affected by Ground Temperature" (yn en). Geophysical Research Letters 43 (13): 6975–6984. doi:10.1002/2016GL069604. http://doi.wiley.com/10.1002/2016GL069604.
  20. ↑ Laimer, Hans Jörg (2017-05-18). "Anthropogenically induced landslides – A challenge for railway infrastructure in mountainous regions" (yn en). Engineering Geology 222: 92–101. Bibcode 2017EngGe.222...92L. doi:10.1016/j.enggeo.2017.03.015. ISSN 0013-7952. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0013795216307335.
  21. ↑ Fan, Xuanmei; Xu, Qiang; Scaringi, Gianvito (2018-10-24). "The "long" runout rock avalanche in Pusa, China, on 28 August 2017: a preliminary report" (yn en). Landslides 16: 139–154. doi:10.1007/s10346-018-1084-z. ISSN 1612-5118.
  22. ↑ Goudie, Andrew (2013-04-15). Encyclopedia of Geomorphology (yn Saesneg). Routledge. t. 173. ISBN 978-1-134-48275-7.
  23. ↑ Giacomo Pepe; Andrea Mandarino; Emanuele Raso; Patrizio Scarpellini; Pierluigi Brandolini; Andrea Cevasco (2019). "Investigation on Farmland Abandonment of Terraced Slopes Using Multitemporal Data Sources Comparison and Its Implication on Hydro-Geomorphological Processes". Water (MDPI) 8 (11): 1552. doi:10.3390/w11081552. ISSN 2073-4441. OCLC 8206777258., at the introductory section.
  24. ↑ "CAM 3A GWAITH ADFER WEDI TIRLITHRIAD TYLORSTOWN". Cwmni Adeiladu Griffiths. Cyrchwyd 24 Awst 2023.
  25. ↑ "'Tirlithriad mawr' yn Nefyn: Annog pobl i gadw draw". BBC Cymru Fyw. 19 Ebrill 2021.

Dolenni allanol golygu

Eginyn erthygl sydd uchod am yr amgylchedd. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Tirlithriad&oldid=11887194"