Willie Llewellyn

Roedd William Morris "Willie" Llewellyn (1 Ionawr 1878 - 12 Mawrth 1973) yn chwaraewr rygbi'r undeb rhyngwladol Cymru. Bu'n gapten ar Gymru ym 1905 a Chymru Llundain ym 1902. Roedd yn aelod o dîm buddugol Cymru a gurodd y Crysau Duon ym 1905. Aeth ar daith gyda Thîm Ynysoedd Prydain i Awstralasia ym 1904. Bu'n rhan o garfan Gymreig a enillodd tair Coron Driphlyg. Chwaraeodd rygbi clwb i lawer o dimau, yn bennaf i Lwynypia a Chasnewydd .

William 'Willie' Llewellyn

Llewellyn, ym 1905 fel capten gêm yn erbyn Lloegr
Enw llawn	William Morris Llewellyn
Dyddiad geni	(1878-01-01)1 Ionawr 1878
Man geni	Tonypandy,
Dyddiad marw	12 Mawrth 1973(1973-03-12) (95 oed)
Lle marw	Pontyclun Wales
Taldra	5' 7+1/2
Pwysau	11 st
Ysgol U.	Coleg Crist, Aberhonddu
Prifysgol	Pharmaceutical College, Bloomsbury
Perthnasau nodedig	Tom Williams (ewythr)
Gwaith	fferyllydd
Gyrfa rygbi'r undeb
Gyrfa'n chwarae
Safle	asgellwr
Clybiau amatur
Blynyddoedd	Clwb / timau
??? 1895-1900 1900–1906 1902–1905 1906–???	Ystrad Rhondda Llwynypia Cymry Llundain Casnewydd Penygraig Caerdydd Sir Forgannwg Surrey
Timau cenedlaethol
Blynydd.	Clybiau	Capiau
1899–1905 1904	Cymru Y Llewod	20 4	(48) (12)

Cefndir

Ganwyd Llewellyn yn Nhonypandy, yn blentyn i Howell Llewellyn, ceidwad gwesty a Catherine ei wraig. Roedd y chwaraewr rygbi rhyngwladol Tom Williams yn ewythr iddo. Williams oedd y gŵr a awgrymodd canu Hen Wlad Fy Nhadau fel ymateb i'r Haka ar ddechrau gêm y Crysau Duon ym 1905. Y tro cyntaf yn y byd i anthen genedlaethol cael ei ganu mewn gornest chwaraeon. Addysgwyd Llewellyn yng Ngholeg Crist, Aberhonddu; lle fu'n gapten tîm rygbi'r coleg, a Choleg Fferyllol, Bloomsbury, Llundain.

Ym 1907 priododd Llewellyn ag Annie Thomas, merch Dan Thomas Llwynypia. Bu iddynt fab a merch.

Gyrfa clwb

Dechreuodd Llewellyn ei ddyddiau rygbi clwb yn Ystrad Rhondda cyn symud i Lwynypia. Er ei fod yn glwb ail haen nad oedd yn ffasiynol, roedd Llwynypia eisoes wedi darparu dau chwaraewr rhyngwladol i Gymru, Dick Hellings a Billy Alexander, ac ymunodd Llewellyn â'u rhengoedd pan gafodd ei gapio ym 1899. Yn 1900 symudodd i Lundain i astudio yn y Coleg Fferyllol yn Bloomsbury ac ymunodd â thîm di-raen Cymry Llundain. Mae dyfodiad Llewellyn yn cael ei ystyried yn drobwynt i'r clwb; fe’i gwnaed yn gapten ar unwaith a throdd y tîm o ochr oedd yn colli'n aml i dîm i'w ofni gan ei gwrthwynebwyr. Ar ôl dychwelyd i Gymru, ymunodd Llewellyn â chlwb dosbarth cyntaf, Casnewydd, y byddai'n aros gyda nhw trwy bedwar tymor. Ar ei ymddeoliad o rygbi rhyngwladol dychwelodd Llewellyn i rygbi clwb ail ddosbarth a'r Rhondda pan ymunodd â Phenygraig .

Gyrfa ryngwladol

Cymru

Carfan Cymru 1905, Llewellyn, rhes ganol, trydydd o'r chwith

Gwnaeth Llewellyn ei ymddangosiad cyntaf dros Gymru yn erbyn Lloegr ym 1899, ochr yn ochr â mawrion Cymru, Billy Bancroft a Gwyn Nicholls. Cafodd Llewellyn gêm gyntaf rhagorol, gyda Lloegr yn cael ei churo’n llwyr wedi i Llewellyn sgorio pedwar cais. Sgoriodd Llewellyn eto yn ei ail gêm, a oedd yn erbyn yr Alban.

Roedd Llewellyn yn rhan o'r carfanau a enillodd y Goron Driphlyg ym 1900, 1902 a 1905, ond ei wir foment o ogoniant oedd fel rhan o dîm Cymru a gurodd y Crysau Duon ym 1905. Roedd rhai yn feirniadol o'r penderfyniad i ddewis Llewellyn ar gyfer yr ornest gan ei fod wedi rhoi'r gorau i chwarae rygbi dosbarth cyntaf gyda Chasnewydd er mwyn chware i dîm ail reng, Penygraig. Roedd eraill yn credu ei fod o’n rhy hen, yn 27 mlwydd oed i redeg yr asgell. Efallai bod y ffaith ei fod wedi baglu gyda'r bel o fewn pellter i'r llinell gais wedi profi rhywfaint o'r feirniadaeth yn gywir, ond ni wnaeth effeithio ar y canlyniad terfynol. Ei gyfraniad mwyaf nodweddiadol i'r gêm oedd trwy farcio a rhwystro Billy Wallace un o sêr amlycaf y Crysau Duon.

Y Llewod Prydeinig

Ym 1904 dewiswyd Llewellyn i fynd ar daith i Awstralasia ochr yn ochr â’i gyd asgellwr o Gymru, Teddy Morgan dan gapteiniaeth Bedell-Sivright . Byddai Llewellyn yn chwarae mewn pedwar prawf, gan sgorio pedwar cais yn y tri phrawf cyntaf yn erbyn Awstralia.

Gemau rhyngwladol wedi'u chwarae

Cymru

• Lloegr 1899, 1900, 1901, 1902, 1904, 1905
• Iwerddon 1899, 1900, 1901, 1902, 1903, 1904, 1905
• Seland Newydd 1905
• yr Alban 1899, 1900, 1901, 1902, 1904, 1905

Y Llewod

• Awstralia 1904 Prawf 1af, 1904 2il Brawf, 1904 3ydd Brawf
• Seland Newydd 1904

Gyrfa diweddarach a marwolaeth

Tua 1905 agorodd Llewellyn fferyllfa yn ei dref enedigol Tonypandy. Adroddir bod y terfysgwyr yn ystod Terfysg Tonypandy 1910 wedi gadael fferyllfa Llewellyn yn ddianaf oherwydd ei enwogrwydd ar y cae rygbi, er bod un o haneswyr amlycaf y terfysg wedi bwrw amheuaeth ar y stori.

Pan fu farw Llewellyn ym 1973 ym Mhont-y-clun yn 95 oed, ef oedd yr olaf o dîm Cymru 1905 a gurodd y Crysau Duon. Yn 2019 gosodwyd plac glas er cof am Llewellyn ar fur llyfrgell Tonypandy. Fe’i cofir fel dyn cymedrol a oedd yn gapten rhagorol dros glwb a gwlad ac a oedd yn un o’r chwaraewyr asgell fwyaf dinistriol yn hanes rygbi Cymru.

Llyfryddiaeth

• Grant, Philip J (2018). Willie Llewelyn, The Road to Victory over the 1905 All Blacks. Ceredigion: Gwasg Gomer. ISBN 978-0-9567271-1-4.
• Parry-Jones, David (1999). Prince Gwyn, Gwyn Nicholls and the First Golden Era of Welsh Rugby. Pen-y-bont: seren. ISBN 1-85411-262-7.
• Thomas, Wayne (1979). A Century of Welsh Rugby Players. Ansells Ltd.
• Smith, David; Williams, Gareth (1980). Fields of Praise: The Official History of The Welsh Rugby Union. Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru. ISBN 0-7083-0766-3.