Wicipedia

Wollemia

Genws o goeden gonwydd yn y teulu Araucariaceae yw'r Wollemia. Roedd Wollemia yn hysbys drwy gofnodion ffosil yn unig nes i'r rhywogaethau Awstralaidd nobilis Wollemia gael eu darganfod yn 1994 mewn ardal coedwig law cynnes ym Mharc Cenedlaethol Wollemi yn nhalaith De Cymru Newydd/New South Wales, mewn cyfres o geunentydd tywodfaen cul, serth ac anghysbell 150 kilomedr i'r gogledd-orllewin o Sydney. Enwir y genws ar ôl y Parc Cenedlaethol.[1]

Wollemia
Enghraifft o'r canlynoltacson un eitem Edit this on Wikidata
Safle tacsongenws Edit this on Wikidata
Rhiant dacsonAraucariaceae Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mewn llenyddiaeth fotanegol a phoblogaidd, cyfeiriwyd at y goeden bron yn gyffredinol fel pinwydd Wollemi, er nad yw'n binwydd go iawn (genws Pinus) nac yn aelod o'r teulu pinwydd ( Pinaceae ), ond, yn hytrach, mae'n gysylltiedig ag Agathis ac Araucaria yn y teulu Araucariaceae. Mae ffosil hynaf y goeden Wollemi wedi ei ddyddio i 200 miliwn o flynyddoedd yn ôl.[2][3]

Cofnodir pinwydd Wollemi fel un sydd mewn perygl eithriadol (CR) ar Restr Goch yr IUCN,[4] ac fe'i diogelir yn gyfreithiol yn Awstralia. Ar ôl darganfod y gallai’r coed gael eu clonio’n llwyddiannus, cafodd coed newydd eu potio yng Ngerddi Botaneg Sydney a Mount Annan. Crewyd Cynllun Adferiad, yn amlinellu strategaethau ar gyfer rheoli'r boblogaeth fregus hon; yr amcan cyffredinol yw sicrhau bod y rhywogaeth hon yn parhau i fod yn hyfyw yn y tymor hir. Mae pinwyddau Wollemi hefyd wedi cael eu cyflwyno gan brif weinidogion Awstralia a gweinidogion materion tramor i amryw bwysigion ledled y byd.[2]

Disgrifiad

golygu
 
Rhisgl W. nobilis

Mae Wollemia nobilis yn goeden fythwyrdd sy'n cyrraedd taldra o 25–40 metr (82–131 tr). Mae'r rhisgl yn nodedig iawn, yn frown tywyll, ac yn chnociog, wedi ei gymharu i fod yn debyg i rawnfwyd brecwast poblogaidd . Mae'r goeden yn prysgoedio'n rhwydd, ac mae'r rhan fwyaf o sbesimenau'n aml-foncyff neu'n ymddangos fel clystyrau o foncyffion i'w gweld wedi deillio o hen dyfiant prysgoed, gyda rhai yn cynnwys hyd at 100 goesynnau o wahanol feintiau. Mae'r canghennau'n anarferol yn yr ystyr nad ydynt eu hunain bron fyth yn canghennu. Ar ôl ychydig flynyddoedd, mae pob cangen naill ai'n terfynu mewn mochyn coed/côn (naill ai'n wryw neu'n fenyw) neu'n rhoi'r gorau i dyfu. Ar ôl hyn, neu pan fydd y mochyn coed (côn) yn aeddfedu, bydd y gangen yn marw. Yna mae canghennau newydd yn codi o flagur segur ar y brif foncyff. Yn anaml iawn, bydd cangen ochr yn troi ac yn datblygu i fod yn gefnffordd eilaidd, sydd wedyn yn dwyn set newydd o ganghennau ochr.

Mae'r dail yn llinol gwastad, 3–8 centimetr (1.2–3.1 mod) hir a 2–5 milimetr (0.079–0.197 mod) o led. Fe'u trefnir yn droellog ar y blagur ond yn droellog yn y gwaelod i ymddangos mewn dau neu bedwar rheng wastad. Wrth i'r dail aeddfedu, maent yn datblygu o liw gwyrdd calchog llachar i wyrdd mwy melynaidd. Mae'r moch coed yn wyrdd, 6–12 centimetr (2.4–4.7 mod) hir a 5–10 centimetr (2.0–3.9 mod) mewn diamedr, ac yn aeddfedu tua 18-20 mis ar ôl peillio gwynt . Maent yn dadelfennu ar aeddfedrwydd i ryddhau hadau bach brown, tenau papurog gydag adain o amgylch yr ymyl i gynorthwyo'r gwynt eu wasgaru. Mae'r moch coed gwrywaidd ( paill ) yn fain, 5–11 centimetr (2.0–4.3 mod) hir ac 1–2 centimetr (0.39–0.79 mod) o led ac yn goch-frown ac yn is ar y goeden na'r moch coed yr hadau. Mae'n ymddangos bod eginblanhigion yn tyfu'n araf ac mae coed aeddfed yn hirhoedlog; amcangyfrifir bod rhai o'r unigolion hŷn heddiw rhwng 500 a 1,000 oed.

Darganfod

golygu
 
Moch coed (conau) W. nobilis gwrywaidd a benywaidd
 
Mochyn coed (côn) paill W. nobilis ifanc

Darganfuwyd y rhywogaeth bron ar hap a damwain ar oddeutu'r 10fed o Fedi 1994 gan David Noble (ceunentwr, botanydd a fforiwr) Michael Casteleyn a Tony Zimmerman a oedd wedi bod yn archwilio'r ardal am geunentydd newydd.[5] Roedd gan Noble wybodaeth fotanegol dda, ac yn fuan iawn fe wnaethant gydnabod bod y coed yn anarferol oherwydd y rhisgl unigryw ac yn haeddu ymchwiliad pellach. Aeth â sbesimenau i'w waith i'w hadnabod, gan ddisgwyl i rywun allu adnabod y planhigion.[6] Dynodwyd ei sbesimenau gan Wyn Jones, botanegydd gyda Pharciau Cenedlaethol a Jan Allen o'r Gerddi Botaneg. Ar ôl i'r adnabyddiaeth gael ei wneud, aeth Parciau Cenedlaethol o dan gyfrinachedd, gyda'r darganfyddwyr ddim yn dysgu llawn maint eu darganfyddiad am oddeutu chwe mis. Daeth Parciau Cenedlaethol yn agos at ddifrodi'r darganfyddiad pan wnaeth hofrennydd a oedd yn cael ei ddefnyddio i gasglu moch coed docio un o’r pinwydd yn anfwriadol gyda’i rotor.[7] Yn dilyn hynny, enwyd y rhywogaeth ar ôl David (Dave) Noble. Cwestiynodd aelodau eraill y criw darganfod yr enwi ond fe'u hysbyswyd bod nobilis yn cyfeirio at y ffaith fod y coed yn sefyll yn fonheddig eu strwythur ac nid at David Noble.[8]  

Gwnaethpwyd y lluniau cyntaf o Pinwydden Wollemi gan David Mackay, arlunydd botanegol a darlunydd gwyddonol a oedd yn gweithio yng Ngerddi Botaneg Brenhinol yn Sydney pan ddarganfuwyd y rhywogaeth.[9]

Byddai angen astudiaeth pellach i sefydlu ei berthynas â chonwydd eraill. Yr amheuaeth gychwynnol oedd bod ganddo nodweddion penodol y teulu 200 miliwn mlwydd oed yr Araucariaceae, ond nid oedd yn debyg i unrhyw rywogaeth fyw yn y teulu. Mae cymhariaeth gyda rhywogaethau Araucariaceae byw ac wedi'i ffosileiddio yn profi ei fod yn aelod o'r teulu, ac mae wedi cael ei rhoi mewn genws newydd, wrth ymyl y genera Agathis ac Araucaria .

Credir bod ffosiliau sy'n debyg iawn a chysylltiedig i Wollemia yn gyffredin yn Awstralia, Seland Newydd ac Antarctica o waddodion y Cyfnod Cretasaidd, ond Wollemia nobilis yw'r unig aelod byw o'i genws. Arhosodd y coed hyn yn gyffredin ledled dwyrain Awstralia tan oddeutu 40 miliwn o flynyddoedd yn ôl ond yna dirywiodd yn raddol o ran ystod a digonedd. Cyn i'r boblogaeth greiriol gael ei ddarganfod ym Mharc Cenedlaethol Wollemi, roedd y ffosiliau mwyaf diweddar o'r genws yn dyddio o oddeutu 2 filiwn o flynyddoedd yn ôl wedi eu darganfod yn Tasmania .[10][11] Fe'i disgrifir felly fel ffosil byw neu, fel arall, fel tacson Lasarus .

Gwyddys bod llai na chant esiampl o'r coed hyn yn tyfu'n wyllt, mewn tair ardal heb fod ymhell oddi wrth ei gilydd. Mae'n anodd iawn cyfrif unigolion, gan fod y mwyafrif o goed yn aml-foncyffiog ac efallai bod ganddyn nhw system wreiddiau gysylltiedig. Mae profion genetig wedi datgelu bod yr holl esiamplau yn anadnabyddadwy yn enetig, gan awgrymu bod y rhywogaeth wedi bod trwy dagfa genetig lle daeth ei phoblogaeth mor isel (dim ond un neu ddau o unigolion o bosibl) nes i'r holl amrywioldeb genetig gael ei golli.[12]

Bygythiadau

golygu

Ym mis Tachwedd 2005, canfuwyd bod coed sy'n tyfu'n wyllt wedi'u heintio â Phytophthora cinnamomi .[13] Credir ceidwaid parc De Cymru Newydd fod y ffwng dŵr ffyrnig wedi'i gyflwyno gan ymwelwyr anghymwys i'r safle, mae'r union leoliad yn dal i fod heb ei ddatgelu i'r cyhoedd.

Cafodd llwyn o goed Wollemia ei beryglu gan dân yn ystod tymor tanau prysur Awstralia 2019-20 .[14] Fe'u hachubwyd gan ddiffoddwyr tân arbenigol o'r Gwasanaeth Parciau Cenedlaethol a Bywyd Gwyllt, gyda chefnogaeth y Gwasanaeth Tân Gwledig a osododd system ddyfrhau yn ogystal â gollwng arafydd.[6][15][16][17][18]

Tyfu a defnyddio

golygu
 
Wollemia nobilis wedi'i drin

Fe wnaeth rhaglen lluosogi sicrhau bod sbesimenau pinwydd Wollemi ar gael i erddi botanegol, yn gyntaf yn Awstralia yn 2006 ac wedi hynny ledled y byd. Efallai y bydd yn goeden werthfawr ar gyfer addurn, naill ai wedi'i phlannu mewn tir agored neu ar gyfer tybiau a phlanwyr. Yn Awstralia, mae pinwydd brodorol Wollemi wedi'u potio wedi cael eu hyrwyddo fel coeden Nadolig.[19] Mae hefyd yn profi i fod yn fwy addasadwy ac oer-galed na'i ddosbarthiad tymherus cyfyngedig, is - drofannol, llaith yn awgrymu, gan oddef tymereddau rhwng −5 and 45 °C (23 and 113 °F) , gydag adroddiadau, o Japan ac UDA, y gall oroesi i lawr i −12 °C (10 °F). Mae llwyn o binwydd Wollemi a blannwyd yng Ngardd Inverewe, yr Alban, y credir ei fod y lleoliad mwyaf gogleddol unrhyw blannu llwyddiannus, sydd wedi goroesi tymereddau o −7 °C (19 °F), a gofnodwyd ym mis Ionawr 2010.[20] Mae hefyd yn goroesi haul llawn a chysgod llawn. Fel llawer o goed eraill yn Awstralia, mae Wollemia yn agored i'r ffwng dŵr pathogenig Phytophthora cinnamomi, felly gallai hyn gyfyngu ar ei botensial fel pren masnachol .[21]

Mae Gerddi Botaneg Brenhinol Sydney wedi cyhoeddi gwybodaeth ar sut i dyfu Pinwydd Wollemi o hadau sydd wedi'i cynaeafu o hofrenyddion o goed yn y goedwig. Nid yw'r mwyafrif o'r hadau sy'n disgyn o'r moch coed yn hyfyw felly mae angen eu didoli i gadw'r plwmp a'r rhai tywyll. Yna gellir hau’r rhain ar ben y gymysgedd codi hadau a’u dyfrio. Ar ôl i'r dŵr ddraenio trwy'r gymysgedd, dylid rhoi'r pot mewn bag plastig a'i roi yn yr oergell am bythefnos. Ar ôl hyn, dylid tynnu'r pot o'r bag plastig a'i roi yn rhywle cynnes ond ddim yn heulog iawn nes bod yr had yn egino (gan gofio eu cadw'n llaith ond heb fod yn wlyb). Gallai hyn gymryd sawl mis.[22]

Ffylogenedd

golygu

Mae'r genws Wollemia yn rhannu nodweddion morffolegol gyda'r genera Araucaria ac Agathis . Mae Wollemia ac Araucaria ill dau gyda choron deiliog digoes ac amffistomatig, a chennau blodeuleni coliog, tra bod gan Wollemia ac Agathis flodeuleni ymdoddedig, cen ofwlifol, a hadau asgellog.[23] Nid yw craffu ar gofnod ffosil yn yr un modd yn egluro perthynas Wollemia ag Araucaria neu Agathis, am fod gan y cyntaf gymeriadau deiliog gwahanol yn ei ffurfiau oedolion ac ieuenctid, ac mae gan yr olaf gymeriadau moch coed tebyg.[24] Ymhellach, mae'r disgrifiad diweddar o sawl genera diflanedig yn yr Araucariaceae yn tynnu sylw at berthnasoedd cymhleth o fewn y teulu a cholli amrywiaeth yn sylweddol ers y Cyfnod Cretasaidd.[25][26] Mae astudiaeth gynnar o ddilyniant genynnau rbcL yn gosod Wollemia yn safle gwaelodol yr Araucariaceae ac fel chwaer grŵp i Agathis ac Araucaria .[27] Mewn cyferbyniad, mae astudiaeth arall o'r dilyniant rbcL yn dangos mai Wollemia yw'r chwaer grŵp i Agathis ac mae Araucaria yn waelodol.[28] Dethol yr all-glwstwr gwahanol a genynnau a ddefnyddiwyd mewn astudiaethau blaenorol yw'r rhesymau y tu ôl i'r anghysondeb tros cyfosod i'r tri genera.[29] Mae astudiaethau genetig diweddarach yn cadarnhau lleoliad Wollemia yn yr Araucariaceae fel chwaer i Agathis yn seiliedig ar ddata o genyn rRNA yr 28au,[30] cyfuniad o enynnau rbcL a matK,[31] ac astudiaeth gynhwysfawr sy'n cwmpasu rRNA 18S a 26S niwclear ribosomal, cloroplast 16S rRNA, rbcL, matK a rps4, a genynnau coxl mitochondriaidd ac atp1.

Mae ffosiliau yn nodi bod y llinach a arweiniodd at Agathis fodern a Wollemia wedi esblygu o'r hynafiad cyffredin gydag Araucaria yn y Cyfnod Cretasaidd Cynnar yn ne Gondwana [32] mewn hinsoddau sy'n profi amodau llaith llugoer a threfn ffotogyfnodol gref.[33] Cynigiwyd bod hynafiad cyffredin mwyaf diweddar Agathis a Wollemia i fod o leiaf 110 miliwn o flynyddoedd oed (Cretasaidd Cynnar) wedi'i dynnu o'r ffosiliau hynaf yr adroddwyd amdanynt o'r genera hyn. Fodd bynnag, mae tystiolaeth enetig yn awgrymu bod dargyfeiriad Agathis a Wollemia wedi digwydd 61 ± 15 Ma tua dechrau'r Cyfnod Cainosöig yn hytrach nag yn y Cyfnod Cretasaidd Cynnar .[29] Mewn astudiaeth foleciwlaidd ddiweddar arall, casglwyd oedran o ddim ond 18 Ma ar gyfer dargyfeirio Agathis a Wollemia .[34] Mae hyn hefyd yn cyd-fynd â diwygiadau diweddar o'r cofnod ffosil yn Seland Newydd sy'n datgelu nad oes unrhyw enghreifftiau o weddillion tebyg o Agathis na Wollemia yn parhau'n hŷn na'r Cyfnod Cainosöig.[35] Mae'r amrywiaeth genetig a morffolegol gymharol fach mewn rhywogaethau Agathis sy'n bodoli o'i gymharu â'r amrywiad yn Araucaria yn dystiolaeth bellach o ddargyfeiriad cynharach Araucaria .[36]

Ffylogenedd Araucariaceae.

  Pinales  


Araucaria





Wollemia



Agathis




  Pinales  

Page Nodyn:Clade/styles.css has no content. Page Nodyn:Clade/styles.css has no content.

 

Page Nodyn:Clade/styles.css has no content. Page Nodyn:Clade/styles.css has no content.

 

Araucaria

 
 
 

Page Nodyn:Clade/styles.css has no content. Page Nodyn:Clade/styles.css has no content.

 

Wollemia

 
 

Agathis

 
 
 

Page Nodyn:Clade/styles.css has no content.Page Nodyn:Clade/styles.css has no content.Page Nodyn:Clade/styles.css has no content.

Cyfeiriadau

golygu

Mae'r erthygl hon yn cynnwys gwaith o ffeil ffeithiau ARKive "Wollemia" o dan y Creative Commons Attibution-ShareAlike 3.0 Unported License a GFDL.

  1. ↑ "Wollemia nobilis: The Australian Botanic Garden, Mount Annan - April". Royal Botanic Garden, Sydney. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2015-10-19. Cyrchwyd 2015-10-30.
  2. ↑ 2.0 2.1 Brack, Cris (15 June 2018). "Wollemi pines are dinosaur trees". The Conversation.
  3. ↑ "Gardening Australia - Fact Sheet: Wollemi Pine". abc.net.au. 2005-10-07. Cyrchwyd 15 March 2016.
  4. ↑ Thomas, P. (2011). "Wollemia nobilis". IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2011: e.T34926A9898196. doi:10.2305/IUCN.UK.2011-2.RLTS.T34926A9898196.en.
  5. ↑ Woodford, James (2012-01-30). The Wollemi Pine: The Incredible Discovery of a Living Fossil from the Age of the Dinosaurs. ISBN 9781921834899.
  6. ↑ 6.0 6.1 Wamsley, Laurel (2020-01-16). "Aussie Firefighters Save World's Only Groves Of Prehistoric Wollemi Pines". NPR News. Cyrchwyd 2020-01-17.
  7. ↑ "The Wollemi Pine — a very rare discovery". Royal Botanic Gardens, Sydney. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2005-03-23. Cyrchwyd 2007-02-08.
  8. ↑ Thornhill, Andrew. "Growing Native Plants: Wollemia nobilis". Australian National Botanic Gardens.
  9. ↑ "David Mackay". New England Focus (yn Saesneg). 2009-02-08. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2017-12-22. Cyrchwyd 2017-12-20.
  10. ↑ "Wollemi Pine research — Age & Ancestry". Royal Botanic Gardens, Sydney. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2005-03-23. Cyrchwyd 2007-03-01.
  11. ↑ James E Eckenwalder. Conifers of the World, The Complete Reference. pp 630-631. Timber Press 2009. ISBN 9780881929744
  12. ↑ Peakall, Rob; Ebert, Daniel; Scott, Leon J.; Meagher, Patricia F.; Offord, Cathy A. (2003). "Comparative genetic study confirms exceptionally low genetic variation in the ancient and endangered relictual conifer, Wollemia nobilis (Araucariaceae)". Molecular Ecology 12 (9): 2331–2343. doi:10.1046/j.1365-294X.2003.01926.x. PMID 12919472. https://archive.org/details/sim_molecular-ecology_2003-09_12_9/page/2331.
  13. ↑ Salleh, Anna (4 November 2005). "Wollemi pine infected by fungus". ABC.
  14. ↑ Hannam, Peter, Incredible, secret firefighting mission saves famous 'dinosaur trees', The Sidney Morning Herald, January 15, 2020
  15. ↑ Hannam, Peter (15 January 2020). "Incredible, secret firefighting mission saves famous 'dinosaur trees'". The Sydney Morning Herald.
  16. ↑ Morton, Adam (15 January 2020). "'Dinosaur trees': firefighters save endangered Wollemi pines from NSW bushfires". The Guardian (Australia edition).
  17. ↑ Mcguirk, Rod (2020-01-16). "Australia firefighters save world's only rare dinosaur trees". San Francisco Chronicle. AP. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2020-01-16. Cyrchwyd 2020-01-16.
  18. ↑ "Hemmelig aksjon reddet forhistorisk skog fra brannene i Australia" (yn Norwegian). NTB. 2020-01-16. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2020-01-16. Cyrchwyd 2020-01-16. Unknown parameter |TransTitle= ignored (|trans-title= suggested) (help)CS1 maint: unrecognized language (link)
  19. ↑ ACF - Tips for treading lightly this festive season Archifwyd 2011-09-26 yn y Peiriant Wayback. Australian Conservation Foundation. 2010-12-01. Retrieved 2010-12-19.
  20. ↑ "Jurassic tree survives big chill in trust garden". BBC. 2010-11-01. Cyrchwyd 2010-01-13.
  21. ↑ "Wollemi Pine research — fungal associations & pathogens". Royal Botanic Gardens, Sydney. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2005-05-01. Cyrchwyd 2007-02-08.
  22. ↑ "How to grow your Wollemi Pine". Royal Botanic Gardens, Sydney. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2023-07-13. Cyrchwyd 1 May 2016.
  23. ↑ Jones, W.G.; Hill, K.D.; Allen, J.M. (1995). "Wollemia nobilis, a new living Australian genus and species in the Araucariaceae". Telopea 6 (2–3): 173–6. doi:10.7751/telopea19953014.
  24. ↑ Chambers, T. Carrick; Drinnan, Andrew N.; McLoughlin, Stephen (January 1998). "Some Morphological Features of Wollemi Pine (Wollemia nobilis: Araucariaceae) and Their Comparison to Cretaceous Plant Fossils". International Journal of Plant Sciences 159 (1): 160–71. doi:10.1086/297534. JSTOR 2474948. https://archive.org/details/sim_international-journal-of-plant-sciences_1998-01_159_1/page/160.
  25. ↑ Cantrill, David J.; Raine, J. Ian (November 2006). "Wairarapaia mildenhallii gen. et sp. nov., a New Araucarian Cone Related to Wollemia from the Cretaceous (Albian‐Cenomanian) of New Zealand". International Journal of Plant Sciences 167 (6): 1259–69. doi:10.1086/507608. https://archive.org/details/sim_international-journal-of-plant-sciences_2006-11_167_6/page/1259.
  26. ↑ Dettmann, Mary E.; Clifford, H. Trevor; Peters, Mark (2012). "Emwadea microcarpa gen. Et sp. Nov.—anatomically preserved araucarian seed cones from the Winton Formation (late Albian), western Queensland, Australia". Alcheringa 36 (2): 217–37. doi:10.1080/03115518.2012.622155.
  27. ↑ Setoguchi, Hiroaki; Osawa, Takeshi Asakawa; Pintaud, Jean-Christophe; Jaffré, Tanguy; Veillon, Jean-Marie (November 1998). "Phylogenetic relationships within Araucariaceae based on rbcL gene sequences". American Journal of Botany 85 (11): 1507–16. doi:10.2307/2446478. JSTOR 2446478. PMID 21680310. http://www.amjbot.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=21680310.
  28. ↑ Gilmore, S.; Hill, K. D. (1997). "Relationships of the Wollemi Pine (Wollemia nobilis) and a molecular phylogeny of the Araucariaceae". Telopea 7 (3): 275–91. doi:10.7751/telopea19971020. http://rbgsyd.nsw.gov.au/__data/assets/pdf_file/0004/73228/Tel7Gil275.pdf. Adalwyd 2020-03-28.
  29. ↑ 29.0 29.1 Liu, Nian; Zhu, Yong; Wei, Zongxian; Chen, Jie; Wang, Qingbiao; Jian, Shuguang; Zhou, Dangwei; Shi, Jing et al. (2009). "Phylogenetic relationships and divergence times of the family Araucariaceae based on the DNA sequences of eight genes". Chinese Science Bulletin 54 (15): 2648–55. doi:10.1007/s11434-009-0373-2.
  30. ↑ Stefanović, Saša; Jager, Muriel; Deutsch, Jean; Broutin, Jean; Masselot, Monique (May 1998). "Phylogenetic relationships of conifers inferred from partial 28S rRNA gene sequences". American Journal of Botany 85 (5): 688. doi:10.2307/2446539. JSTOR 2446539. PMID 21684951. http://www.amjbot.org/cgi/pmidlookup?view=long&pmid=21684951.
  31. ↑ Quinn, C. J.; Price, R. A.; Gadek, P. A. (2002). "Familial Concepts and Relationships in the Conifer Based on rbcL and matK Sequence Comparisons". Kew Bulletin 57 (3): 513–31. doi:10.2307/4110984. JSTOR 4110984. https://semanticscholar.org/paper/6c993d66e8d87fdb37ac5bd7932e4bb19fac2f47.
  32. ↑ Kunzmann, Lutz (2007). "Araucariaceae (Pinopsida): Aspects in palaeobiogeography and palaeobiodiversity in the Mesozoic". Zoologischer Anzeiger 246 (4): 257–77. doi:10.1016/j.jcz.2007.08.001.
  33. ↑ McLoughlin, Stephen; Vajda, Vivi (2005). "Ancient Wollemi Pines Resurgent". American Scientist 93 (6): 540–7. doi:10.1511/2005.6.540.
  34. ↑ Crisp; Cook (2011). "Cenozoic extinctions account for the low diversity of extant gymnosperms compared with angiosperms". New Phytologist 192 (4): 997–1009. doi:10.1111/j.1469-8137.2011.03862.x. PMID 21895664.
  35. ↑ Pole, Mike (2008). "The record of Araucariaceae macrofossils in New Zealand". Alcheringa 32 (4): 405–26. doi:10.1080/03115510802417935.
  36. ↑ Kershaw, Peter; Wagstaff, Barbara (2001). "The Southern Conifer Family Araucariaceae: History, Status, and Value for Paleoenvironmental Reconstruction". Annual Review of Ecology and Systematics 32: 397–414. doi:10.1146/annurev.ecolsys.32.081501.114059. https://semanticscholar.org/paper/1022770a9cad5ab80923fe0a0870699235ff6b8a.

Dolenni allanol

golygu
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Wollemia&oldid=12943978"