Awstralia
Cymanwlad Awstralia neu Awstralia yw'r wlad chweched fwyaf yn y byd yn ddaearyddol a'r unig un sydd yn gyfandir cyfan. Mae'n cynnwys ynys Tasmania, sy'n un o daleithiau'r wlad. Y gwledydd cyfagos yw Seland Newydd, sydd i'r de-ddwyrain o Awstralia, ac Indonesia, Papua Gini Newydd a Dwyrain Timor i'r gogledd. Mae arwynebedd y wlad oddeutu 7,692,024 km².[1] Canberra yw prifddinas y genedl, ond y ddinas fwyaf yw Sydney, ac ymhlith yr ardaloedd metropolitan mawr eraill mae Melbourne, Brisbane, Perth, Adelaide ac Newcastle.
 | |
.svg) | |
| Math | teyrnas y Gymanwlad, Dominiwn, gwladwriaeth sofran, talaith ffederal, gwlad, OECD country  |
|---|---|
| Enwyd ar ôl | Terra Australis |
| Prifddinas | Canberra |
| Poblogaeth | 24,511,800 |
| Sefydlwyd | 3 Mawrth 1986 (annibyniaeth oddi wrth Prydain) (deddf Awstralaidd) |
| Anthem | Advance Australia Fair |
| Pennaeth llywodraeth | Anthony Albanese |
| Cylchfa amser | UTC+10:00 |
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Saesneg |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | MIKTA, Australia and New Zealand |
| Arwynebedd | 7,692,024 km² |
| Gerllaw | Cefnfor India, De'r Cefnfor Tawel, Geneufor Mawr Awstralia, Culfor Bass, Môr Tasman, Môr Cwrel, Môr Arafura, Môr Timor |
| Yn ffinio gyda | Indonesia, Seland Newydd, Papua Gini Newydd, Dwyrain Timor |
| Cyfesurynnau | 28°S 137°E |
| Hyd | 3,860 cilometr |
| Gwleidyddiaeth | |
| Corff gweithredol | Llywodraeth Awstralia |
| Corff deddfwriaethol | Senedd Awstralia |
| Swydd pennaeth y wladwriaeth | teyrn Awstralia |
| Pennaeth y wladwriaeth | Siarl III |
| Swydd pennaeth y Llywodraeth | Prif Weinidog Awstralia |
| Pennaeth y Llywodraeth | Anthony Albanese |
 | |
 | |
| Arian | Australian dollar |
| Canran y diwaith | 6 ±1 % |
| Cyfartaledd plant | 1.74 |
| Mynegai Datblygiad Dynol | 0.951 |
Tarddiad yr enw "Awstralia" yw'r ymadrodd Lladin terra australis incognita ("Y tir deheuol na ŵyr neb amdano"). Mae'r ehangdir yn gorwedd rhwng Y Cefnfor Tawel i'r dwyrain a Chefnfor India i'r gorllewin. Trawsnewidiwyd y wlad gan fudo dynol; roedd Awstralia yn gartref i'r bobl brodorol, sef aboriginal, am filoedd o flynyddoedd ond ers diwedd y 18g, gwelwyd ton ar ôl ton o bobl yn ymfudo yma o orllewin Ewrop. Roedd y mwyafrif o'r mudwyr hyn yn dod o wledydd Prydain ac am flynyddoedd roedd y wlad dan reolaeth Brydeinig. Yn fwy diweddar, mae poblogaeth y wlad (dros 26 miliwn[2]) wedi cynyddu efo mudwyr o wledydd Asia megis Japan, De Corea, ac Indonesia yn ymdefydlu ar arfordir dwyreiniol y wlad[3]. Mae Awstralia wedi creu cysylltiadau masnachol cryf gyda gwledydd y Cefnfor Tawel. Yn y 21g, gwelwyd ailgyfeirio economi'r wlad gan fasnachu yn fwy gydag Asia a'r Unol Daleithiau yn hytrach na gyda'i phartneriaid traddodiadol, sef gwledydd y Gymanwlad ac Ewrop.
Bu Awstraliaid brodorol yn byw ar y cyfandir am oddeutu 65,000 o flynyddoedd, cyn i fforwyr o'r Iseldiroedd gyrraedd yn gynnar yn yr 17g, a'i enwi'n New Holland. Ym 1770, hawliwyd hanner dwyreiniol Awstralia gan 'Brydain Fawr' (hy Lloegr) a ddefnyddiodd y wlad i gartrefu pobl a ddedfrydwyd mewn llysoedd, drwy eu halltudio yma, yn enwedig i De Cymru Newydd gyda'r llong gyntaf yn cyrraedd ar 26 Ionawr 1788, dyddiad a ddaeth yn ddiwrnod cenedlaethol Awstralia. Tyfodd y boblogaeth yn gyson yn y degawdau dilynol, ac erbyn rhuthr aur o'r 1850au, roedd ymsefydlwyr Ewropeaidd wedi archwilio'r rhan fwyaf o'r cyfandir a sefydlwyd pum trefedigaeth y goron hunan-lywodraethol ychwanegol. Alltudiwyd rhyw 1,800 o bobl o Gymru erbyn 1852, rhyw 300 yn ferched. Yn eu plith roedd arweinwyr y Siartwyr, John Frost, Zephaniah Williams a William Jones, a Lewsyn yr Heliwr y bu ganddo ran yn "nherfysgoedd" Merthyr.
Ar 1 Ionawr 1901, ffederalodd y chwe thref, gan ffurfio Cymanwlad Awstralia. Ers hynny mae Awstralia wedi cynnal system wleidyddol ddemocrataidd ryddfrydol sefydlog sy'n gweithredu fel brenhiniaeth gyfansoddiadol seneddol ffederal, sy'n cynnwys chwe gwladwriaeth a deg tiriogaeth.
Awstralia yw'r wlad hynaf, mwyaf gwastad, a'r sychaf, lle mae pobl yn byw ynddo, gyda'r priddoedd lleiaf ffrwythlon. O ran natur (ei bioamrywiaeth), mae'n wlad llawn amrywiaeth, ac mae yma amrywiaeth eang o dirweddau a hinsoddau hefyd, gydag anialwch yn y canol, coedwigoedd glaw trofannol yn y gogledd-ddwyrain, a mynyddoedd yn y de-ddwyrain. Cynhyrcha ei hincwm o amrywiol ffynonellau, gan gynnwys allforion o fwyngloddio, telathrebu, bancio, gweithgynhyrchu ac addysg.
GeirdarddiadGolygu
Hyd at ddechrau'r 19g, roedd Awstralia yn fwyaf adnabyddus fel "New Holland", enw a gymhwyswyd gyntaf gan yr archwiliwr o'r Iseldiroedd Abel Tasman ym 1644 (fel Nieuw-Holland) ac a Seisnigwyd wedi hynny. Roedd Terra Australis yn parhau i gael ei ddefnyddio'n achlysurol, megis mewn testunau gwyddonol. Cafodd yr enw Awstralia ei boblogeiddio gan yr archwiliwr Matthew Flinders, o Loegr, a ddywedodd ei fod yn "hyfrytach i'r glust, ac yn gymathiad i enwau'r rhannau mawr eraill o'r Ddaear". Defnyddiodd sawl cartograffydd cynnar enwog y gair "Awstralia" ar fapiau hefyd. Defnyddiodd Gerardus Mercator yr ymadrodd climata australia ar ei fap y byd yn 1538, fel y gwnaeth Gemma Frisius, a oedd yn athro ac yn gydweithredwr gyda Mercator, ar ei fap wal ei hun yn 1540. Yn 1545 ymddangosodd y gair 'Awstralia' mewn llyfr ar seryddiaeth gan Cyriaco Jacob zum Barth a gyhoeddwyd yn Frankfurt am Main.
Y tro cyntaf yr ymddengys i'r gair 'Awstralia' gael ei defnyddio'n enw swyddogol oedd yn Ebrill 1817, pan gydnabu’r Llywodraethwr Lachlan Macquarie ei bod wedi derbyn siartiau Flinders o Awstralia gan yr Arglwydd Bathurst. Ym mis Rhagfyr 1817, argymhellodd Macquarie i'r Swyddfa Drefedigaethol y dylid ei fabwysiadu'n ffurfiol. Yn 1824, Morlys Lloegr y dylai'r cyfandir gael ei adnabod yn swyddogol gyda'r enw hwnnw. Daeth y defnydd swyddogol cyntaf a gyhoeddwyd o'r enw newydd gyda chyhoeddiad The Australia Directory ym 1830 gan Swyddfa Hydrograffig Lloegr.
HanesGolygu
Prif erthygl: Hanes AwstraliaCyfanheddwyd y cyfandir am dros 40,000 o flynyddoedd gan frodorion Awstralia cyn i Loegr hawlio'r rhan ddwyreiniol o'r cyfandir yn 1770 a daeth yn dir i anfon drwgweithredwyr o wledydd Prydain iddo, yn cynnwys nifer o Gymry.
CynhanesGolygu
Celf gynhenid ar garreg, yn rhanbarth Kimberley yng Ngorllewin Awstralia
Gwyddys i bobl fyw ar gyfandir Awstralia o leiaf 65,000 o flynyddoedd yn ôl (CP) gyda phobl yn ymfudiad yno ar bontydd tir a chroesfannau môr byr o'r hyn a adnabyddir, bellach, yn Dde-ddwyrain Asia. Cydnabyddir gan yr archaeolegwyr mai lloches graig Madjedbebe yn Arnhem Land yw'r safle dynol hynaf yn Awstralia. Mae'r olion esgyrn dynol hynaf a ddarganfuwyd yn Llyn Mungo, sydd wedi'u dyddio i oddeutu 41,000 o flynyddoedd yn CP. Roedd y bobl hyn yn perthyn yn agor i'r Hynafiaid Cynhenid, modern. Diwylliant cynhenid Awstralia yw un o'r diwylliannau parhaus hynaf ar y Ddaear.
Gwladychu EwropeaiddGolygu
Ar adeg y cyswllt Ewropeaidd cyntaf, roedd y mwyafrif o Awstraliaid Cynhenid yn helwyr-gasglwyr gydag economïau a chymdeithasau cymhleth. Mae darganfyddiadau archeolegol diweddar yn awgrymu y gallai poblogaeth o 750,000 fod yn byw yma. Mae gan yr Awstraliaid brodorol ddiwylliant llafar gyda gwerthoedd ysbrydol yn seiliedig ar barch at y tir a chred yn y Dreamtime, yn hytrach na phrynwriaeth (consumerism) materol. Cafodd Ynyswyr Culfor Torres, Melanesaidd ethnig, eu bywoliaeth o arddwriaeth dymhorol ac adnoddau eu riffiau a'u moroedd. Yn achlysurol, ymwelodd pysgotwyr Makassan ag arfordiroedd a dyfroedd gogleddol Awstralia ar gyfer masnachu o'r hyn sydd bellach yn Indonesia.
Yr Ewropead cyntaf i roi ei droed ar gyfandir Awstralia oedd Willem Janszoon a'i long Duyfken, a hwiliodd yma o'r Iseldiroedd. Gwelodd arfordir Penrhyn Cape York yn gynnar yn 1606, a glaniodd ar 26 Chwefror 1606 ar lan Afon Pennefather ger tref fodern Weipa ar Cape York. Yn ddiweddarach y flwyddyn honno, hwyliodd y fforiwr Sbaenaidd Luís Vaz de Torres trwy ynysoedd Torres Strait. Siartiodd yr Iseldiroedd yr holl arfordiroedd gorllewinol a gogleddol ac enwi'r cyfandir yn "New Holland" yn ystod y 17g, ac er na wnaed unrhyw ymdrech i fyw yma ar y tir mawr. Wedi hyn, cafwyd sawl llongddrylliad, a gadawyd y morwyr naill ai'n sownd neu, fel yn yr achos y Batavia ym 1629, wedi ei farwnio am wrthryfel a llofruddiaeth, a thrwy hynny hwy oedd yr Ewropeaid cyntaf i breswylio'n barhaol ar y cyfandir. Glaniodd William Dampier, fforiwr a phreifatir o Loegr, ar arfordir gogledd-orllewin New Holland ym 1688 (tra’n gwasanaethu fel crefftwr o dan y môr-leidr, y Capten John Read) ac eto ym 1699 ar ei ail ymweliad.
Yn 1770, hwyliodd James Cook gan fapio arfordir y dwyrain, ac enwodd yr ardal yn "New South Wales" gan ei hawlio dros Loegr.
Pan gollodd Lloegr ei threfedigaethau Americanaidd ym 1783, anfonodd Llywodraeth Prydain fflyd o longau, dan orchymyn y Capten Arthur Phillip, i sefydlu trefedigaeth gosbi (<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Penal_colony" rel="mw:ExtLink" title="Penal colony" class="cx-link" data-linkid="435">penal colony</a>) newydd yn Ne Cymru Newydd. Sefydlwyd gwersyll a chodwyd baner Jac yr Undeb yn Sydney Cove, Port Jackson, ar 26 Ionawr 1788, dyddiad a ddaeth yn ddiweddarach yn ddiwrnod cenedlaethol Awstralia, Diwrnod Awstralia. Cludwyd y mwyafrif o droseddwyr cynnar am fân-droseddau a'u gorfodi i weithio fel llafurwyr neu weision ar ôl cyrraedd. Ymsefydlodd y rhan fwyaf o fewn cymdeithas drefedigaethol ond cynhaliwyd gwrthryfeloedd a therfysgoedd hefyd.
Lleihau wnaeth y boblogaeth frodorol am 150 mlynedd, oherwydd clefyd heintus. Bu farw miloedd yn rhagor o ganlyniad i wrthdaro a'r ymsefydlwyr gwyn. Arweiniodd polisi'r llywodraeth o "gymathu" gan ddechrau gyda Deddf Amddiffyn y Brodoroion 1869 at symud llawer o blant Brodorol o'u teuluoedd a'u cymunedau - y cyfeirir atynt fel y Cenedlaethau a Ddygwyd (Stolen Generations) - a gyfrannodd at y dirywiad yn y boblogaeth frodorol. O ganlyniad i refferendwm 1967, rhoddwyd pŵer y lywodraeth Ffederal i lunio deddfau arbennig ar gyfer y Brodorion. Ni chydnabuwyd perchnogaeth draddodiadol ar dir ("teitl brodorol") yn y gyfraith tan 1992, pan gynhaliodd Uchel Lys Awstralia (Mabo v Queensland (Rhif 2)) nad oed Awstralia yn terra nullius ("tir nad oedd yn eiddo i neb ") ar adeg yr adeg pan y gwladychwyd yr ynys gan luoedd Prydain.
Ehangu trefedigaetholGolygu
Mae setliad cosb (pennal colony) Port Arthur Tasmania yn un o un ar ddeg o Safleoedd Euogfarnau Awstralia sydd wedi'u rhestru gan Dreftadaeth y Byd UNESCO.
Dechreuwyd ymestyn rheolaeth Prydain dros rannau eraill o Awstralia yn gynnar yn y 19g, gan ddechrau yn yr ardaloedd arfordirol. Sefydlwyd anheddiad yn Nhir Van Diemen (Tasmania heddiw) ym 1803, a daeth yn drefedigaeth ar wahân ym 1825. Yn 1813, croesodd Gregory Blaxland, William Lawson a William Wentworth y Mynyddoedd Glas i'r gorllewin o Sydney, gan agor canol Awstralia i Ewropeiaid. Mynnodd Prydain eu hawl dros gyfandir cyfan Awstralia ym 1827 pan sefydlodd yr Uwchgapten Edmund Lockyer setliad ble saif Albany heddiw.
Sefydlwyd Gwladfa Swan River (Perth heddiw) ym 1829, gan ddatblygu i fod y Wladfa fwyaf yn Awstralia o ran arwynebedd, sef Gorllewin Awstralia. Yn unol â thwf y boblogaeth, cerfiwyd cytrefi ar wahân o rannau o Dde Cymru Newydd: De Awstralia ym 1836, Seland Newydd ym 1841, Victoria ym 1851, a Queensland ym 1859. Eithriwyd Tiriogaeth y Gogledd o Dde Awstralia ym 1911. Sefydlwyd De Awstralia fel "talaith rydd" - nid oedd erioed yn drefedigaeth gosbol. Sefydlwyd Gorllewin Awstralia hefyd yn "rhydd" ond yn ddiweddarach fe dderbyniwyd hwy droseddwyr a alltudiwyd, a chyrhaeddodd yr olaf ym 1868, ddegawdau ar ôl i'r cludo ddod i ben yn y cytrefi eraill. Yng nghanol y 19g, aeth fforwyr fel Burke a Wills ymhellach i'r tir i bennu ei botensial amaethyddol ac er mwyn ateb cwestiynau gwyddonol.
Arweiniodd cyfres o ganfod aur (a ddechreuodd yn gynnar yn y 1850au) at fewnlifiad o ymfudwyr newydd o <a href="./Tsieina" rel="mw:WikiLink" data-linkid="undefined" data-cx="{"userAdded":true,"adapted":true}">Tsieina</a>, Gogledd America a chyfandir Ewrop, a sbardunodd hefyd achosion o ladron penffordd ac aflonyddwch sifil, gyda'i uchafbwynt ym 1854 pan lansiodd glowyr Ballarat 'Wrthryfel Eureka' yn erbyn ffioedd y trwyddedau aur. Rhwng 1855 a 1890, daeth y chwe cytref at ei gilydd i greu 'llywodraeth gyfrifol', gan reoli'r rhan fwyaf o'u materion eu hunain drwy aros yn rhan o'r Ymerodraeth Brydeinig. Cadwyd y Swyddfa Drefedigaethol yn Llundain, a chadwodd hithau reolaeth ar rai materion, yn enwedig materion tramor ac amddiffyn.
Ar 1 Ionawr 1901, cyflawnwyd 'ffederasiwn y cytrefi' ar ôl degawd o gynllunio, ymgynghori a phleidleisio. Ar ôl Cynhadledd Ymerodrol 1907, cafodd Awstralia a'r cytrefi Prydeinig hunan-lywodraethol eraill statws "dominiwn" yn yr Ymerodraeth Brydeinig. Ffurfiwyd y Federal Capital Territory (a ailenwyd yn ddiweddarach yn Australian Capital Territory) ym 1911 fel lleoliad prifddinas ffederal Canberra yn y dyfodol. Melbourne oedd sedd dros dro'r llywodraeth rhwng 1901 a 1927 tra roedd Canberra yn cael ei hadeiladu. Trosglwyddwyd Tiriogaeth y Gogledd o reolaeth llywodraeth De Awstralia i'r senedd ffederal ym 1911. Daeth Awstralia yn rheolwr trefedigaethol Tiriogaeth Papua ym 1902 ac yn Nhiriogaeth Gini Newydd (Gini Newydd yr Almaen cyn hynny) ym 1920. Unwyd y ddau fel Tiriogaeth Papua a Gini Newydd ym 1949 ac ennill annibyniaeth oddi wrth Awstralia ym 1975.
Ym 1914, ymunodd Awstralia â Phrydain i ymladd y Rhyfel Byd Cyntaf. Ar un cyfnod roedd y ddau brif weinidog, o'r ddwy wlad yn siaradwyr Cymraeg: Billy Hughes a David Lloyd George. Cymerodd Awstraliaid ran flaenllaw yn nifer o'r brwydrau mawr a ymladdwyd ar Ffrynt y Gorllewin. O'r 416,000 o filwyr a wasanaethodd, lladdwyd tua 60,000 a chlwyfwyd 152,000 arall. Gellir cymharu hyn a Chymru: o'r 273,000 o filwyr a wasanaethodd, lladdwyd tua 60,000.<angen ffynhonnell>
Roedd llawer o Awstraliaid yn gweld Gallipoli fel genedigaeth y genedl - ei gweithred filwrol fawr gyntaf.
Daeth Statud Prydain yn San Steffan 1931 a'r rhan fwyaf o'r cysylltiadau cyfansoddiadol rhwng Awstralia a'r Deyrnas Unedig i ben. Mabwysiadodd Awstralia cyfansoddiad ym 1942, ond cafodd ei ôl-ddyddio i 1939 i gadarnhau dilysrwydd deddfwriaeth a basiwyd gan Senedd Awstralia yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Roedd trechu Prydain yn Asia ym 1942 yn sioc i bawb, ac arweiniodd hyn a bomio Darwin ac ymosodiadau eraill o Japan, at gred yn Awstralia bod goresgyniad ar fin digwydd, a gwelwyd symudiad o Brydain ac at yr Unol Daleithiau fel cynghreiriad ac amddiffynwr newydd. Ers 1951, mae Awstralia wedi bod yn gynghreiriad milwrol ffurfiol yn yr Unol Daleithiau, o dan gytundeb ANZUS.
IechydGolygu
Disgwyliad oes Awstralia yw'r pedwerydd uchaf yn y byd i ddynion a'r trydydd uchaf i fenywod. Disgwyliad oes Awstralia yn 2014–2016 oedd 80.4 blynedd ar gyfer dynion ac 84.6 mlynedd ar gyfer menywod. Awstralia sydd â'r cyfraddau uchaf o ganser y croen yn y byd, tra mai ysmygu sigaréts yw'r achos marwolaeth a chlefyd mwyaf y gellir ei atal, sy'n gyfrifol am 7.8% o gyfanswm y marwolaethau a'r afiechyd.
Yn 2020 roedd cyfanswm y gwariant ar iechyd (gan gynnwys gwariant y sector preifat) oddeutu 9.8% o'r CMC. Cyflwynodd Awstralia ofal iechyd cyffredinol ym 1975. Fe'i gelwir yn "Medicare", ac mae bellach yn cael ei ariannu'n gan ordaliad treth incwm o'r enw ardoll Medicare (<a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Medicare_levy" rel="mw:ExtLink" title="Medicare levy" class="mw-redirect cx-link" data-linkid="1423">Medicare levy</a>), sydd ar hyn o bryd yn 2%. Mae'r taleithiau'n rheoli ysbytai a gwasanaethau cleifion allanol cysylltiedig, tra bod y Gymanwlad yn ariannu'r Cynllun Buddion Fferyllol (gan sybsideiddio costau meddyginiaethau) a phractis cyffredinol.
AddysgGolygu
Mae pum prifysgol yn Awstralia yn y 50 uchaf o Safleoedd Prifysgol y Byd y QS, gan gynnwys Prifysgol Genedlaethol Awstralia (19eg).
Mae presenoldeb ysgol, neu gofrestru ar gyfer addysg gartref, yn orfodol ledled Awstralia. Cyfrifoldeb y taleithiau a'r tiriogaethau unigol yw addysg felly mae'r rheolau yn amrywio rhwng taleithiau, ond yn gyffredinol mae'n ofynnol i blant fynychu'r ysgol rhwng tua 5 oed a thua 16 oed. Mewn rhai taleithiau (ee, Gorllewin Awstralia, Tiriogaeth y Gogledd a New South Wales), mae'n ofynnol i blant 16-17 oed naill ai fynychu'r ysgol neu gymryd rhan mewn hyfforddiant galwedigaethol, fel prentisiaeth.
Roedd gan Awstralia gyfradd llythrennedd oedolion o 99% yn 2003. Fodd bynnag, nododd adroddiad yn 2011-2012 ar gyfer Swyddfa Ystadegau Awstralia fod cyfradd llythrennedd a rhifedd o ddim ond 50% yn Tasmania.
Mae gan Awstralia 37 o brifysgolion a ariennir gan y llywodraeth a thair prifysgol breifat, yn ogystal â nifer o sefydliadau arbenigol eraill sy'n darparu cyrsiau cymeradwy ar y lefel addysg uwch.
Awstralia sydd â'r gymhareb uchaf o fyfyrwyr rhyngwladol y pen o'r boblogaeth yn y byd, gydag 812,000 o fyfyrwyr rhyngwladol wedi'u cofrestru ym mhrifysgolion a sefydliadau galwedigaethol y wlad yn 2019. Yn unol â hynny, yn 2019, roedd myfyrwyr rhyngwladol yn cynrychioli 26.7% o fyfyrwyr prifysgolion Awstralia ar gyfartaledd. Felly mae addysg ryngwladol yn cynrychioli un o allforion mwyaf y wlad ac mae ganddo ddylanwad amlwg ar ddemograffeg y wlad, gyda chyfran sylweddol o fyfyrwyr rhyngwladol yn aros yn Awstralia ar ôl graddio.
YnniGolygu
Yn ystod yr 21g, mae Awstralia wedi bod yn tueddu i gynhyrchu mwy o ynni gan ddefnyddio adnoddau adnewyddadwy a llai o ynni o danwydd ffosil. Yn 2020, defnyddiodd Awstralia lo ar gyfer 62% o'r holl ynni (cynnydd o 3.6% o'i gymharu â 2013), pŵer gwynt ar gyfer 9.9% (cynnydd o 9.5%), nwy naturiol ar gyfer 9.9% (gostyngiad o 3.6%), pŵer solar ar gyfer 9.9% (9.8 cynnydd o%), ynni dŵr ar gyfer 6.4% (gostyngiad o 12.7%), bio-ynni ar gyfer 1.4% (cynnydd o 1.2%), a ffynonellau eraill fel nwy a phyllau glo glo gwastraff am 0.5%
Ym mis Awst 2009, gosododd llywodraeth Awstralia nod i gyflawni 20% o holl ynni'r wlad o ffynonellau adnewyddadwy erbyn 2020. Fe wnaethant gyflawni'r nod hwn, a'i basio, gan fod adnoddau adnewyddadwy yn cyfrif am 27.7% o ynni Awstralia yn 2020.
DaearyddiaethGolygu
Mae tirwedd Awstralia yn cynnwys nifer o lwyfandiroedd erydog sy'n gorwedd yng nghanol y plât Indo-Awstralaidd. Dyma'r wlad sychaf ar ôl yr Antarctig a dyma'r cyfandir mwyaf gwastad. Mae'r arfordiroedd yn tueddu i fod yn fwy bryniog a ffrwythlon, yn enwedig yn nwyrain y wlad lle mae'r rhan fwyaf o'r trefi a dinasoedd. Mae mynyddoedd y Wahanfa Fawr yn ffurfio ffin rhwng yr ardaloedd arfordirol tymherus a'r mewndir sych, cras. Y mynydd uchaf yw Mynydd Kosciuszko yn y Snowy Mountains.
Defnydd TirGolygu
Mae dros 165 miliwn dafad yn Awstralia sy'n cyfrannu at ddiwydiant allforio mawr y wlad. Mae gwartheg yn bwysig hefyd, yn enwedig yng ngorllewin y wlad. Mae gwenith a grawnwin yn cael eu tyfu mewn amryw o ardaloedd yn ne'r wlad. Mae Afon Margaret a Barossa Valley yn ardaloedd gwin pwysig iawn. Mae rhan fwyaf o'r wlad yn ddiffeithdir sy'n sych a chras ac yn anaddas ar gyfer amaethyddiaeth.
Trafnidiaeth a diwydiantGolygu
Roedd y cronfeydd mwyn estynedig a oedd yn cynnwys glo, mwyn haearn, bocsit, a chopr, yn sicrhau economi cryf i'r wlad. Erbyn hyn mae mwyngloddio yn dal i ddigwydd ar raddfa sylweddol ond mae'r sector gwasanaethau yn gryfach, yn enwedig y diwydiant twristiaeth.
LlywodraethGolygu
Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.
IsraniadauGolygu
Prif erthygl: Taleithiau a thiriogaethau AwstraliaTaleithiauGolygu
TiriogaethauGolygu
EconomiGolygu
Mae Awstralia'n wlad ddatblygedig iawn, gyda'r deuddegfed economi fwyaf y byd ac mae ganddi 'economi incwm-uchel' hefyd - y 10fed uchaf yn y byd (y pen). Pwer rhanbarthol yw Awstralia, fodd bynnag, ond mae ganddi wariant milwrol 13eg uchaf y byd. Mewnfudwyr sy'n cyfrif am 30% o boblogaeth y wlad, y gyfran uchaf ymhlith prif genhedloedd y Gorllewin.
O ran Mynegai Datblygiad Dynol, Awstralia yw'r wythfed uchaf, a'r nawfed uchaf o ran bod yn wlad democrataidd (2020). Caiff ei rhoi yn y rhengoedd ucheaf o ran ansawdd bywyd, iechyd, addysg, rhyddid economaidd, rhyddid sifil, a hawliau gwleidyddol. Mae'n aelod o'r Cenhedloedd Unedig, yr G20, Cymanwlad y Cenhedloedd, yr ANZUS, yr OECD, y WTO, yr APEC, Fforwm Ynysoedd y Môr Tawel, Cymuned y Môr Tawel a mecanwaith ASEAN + 6.
DiwylliantGolygu
Mae demograffeg Awstralia yn dangos ei fod yn drefol iawn, efo rhan helaeth o'r boblogaeth yn byw yn y dinasoedd ar yr arfordir. Mae'r dinasoedd hyn yn cynnal amrywiaeth o ddiwylliannau, o'r bobl frodorol i'r mewnfudwyr o Ewrop.
ChwaraeonGolygu
Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu at yr adran hon.
CyfeiriadauGolygu
- ↑ "Australia's Size Compared". Geoscience Australia. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 Mawrth 2007. Cyrchwyd 19 Mai 2007.
- ↑ Gwall cyfeirio: Tag
<ref>annilys; ni osodwyd unrhyw destun ar gyfer y 'ref'popclock - ↑ "Geographic Distribution of the Population". 24 Mai 2012. Cyrchwyd 1 Rhagfyr 2012.
