Calfaria, Aberdâr
Capel Bedyddwyr Calfaria, Aberdâr, oedd un o eglwysi mwyaf y Bedyddwyr yn y Cymoedd ac yr hynaf yn nyffryn Aberdâr. Bu gan y capel addurniadau mewnol, gan gynnwys nenfwd astellog gyda rhosyn dwfn wedi ei dandorri; roedd gan y balconi canllaw haearn bwrw wedi ei ddylunio gyda chynllyn cywrain ar siâp dail.[1] Nodweddion a oedd yn gyffredin mewn capeli Cymraeg y cyfnod. Cafodd organ ei osod ym 1903 ar gost o £850.[1] cafodd ei chanu am y tro olaf yn 2012 gan Robert Nicholls, yn ystod darllediad gan BBC Radio Cymru ychydig cyn y cau'r capel.
| Calfaria, Aberdâr | |
|---|---|
 Calfaria, Aberdâr yn 2014 | |
| Lleoliad | Monk Street, Aberdâr |
| Gwlad | Cymru |
| Cristnogaeth | Bedyddwyr |
| Hanes | |
| Sefydlwyd | 1811 |
| Pensaerniaeth | |
| Dynodiad (etifeddiaeth) | Gradd II |
| Dynodiad | 1 Hydref 1991 |
| Pensaer/i | Thomas Joseph |
| Pensaerniaeth | Capel |
| Math o bensaerniaeth | 19 canrif |
| Cwbwlhawyd | 1852 (yn lle adeilad hŷn) |
| Cost ei chodi | £1,400 |
| Caewyd | 2012 |
| Manylion | |
| Cynulleidfa | 840 |
Hanes cynnar golygu
Cynhaliwyd cyfarfodydd cynharaf y Bedyddwyr yn yr ardal mewn adeiladau amaethyddol neu yn Ystafell Hir tafarn y Farmers Arms Aberdâr.[2] Ym 1811, cafwyd darn bach o dir ar brydles gan Griffith Davies Ynysybwl i adeiladu capel arni. Ym 1812 agorodd capel Carmel, neu Gapel Penypound ar lafar gwlad. Y gweinidog cyntaf oedd William Lewis.[1] Bu'r eglwys yn ei chael yn anodd yn y dyddiau cynnar oherwydd methiant gwaith Haearn Aberdâr ym 1815, a daeth ofalaeth Lewis i ben wedi dim ond dwy flynedd.
Gofalaeth Thomas Price golygu
Dechreuodd Thomas Price ei weinidogaeth ar gapel Carmel Penypound ym 1845. Cynyddodd yr aelodaeth yn ystod cyfnod cynnar Price a daeth yr adeilad yn rhy fach i'r gynulleidfa. Cafodd, Carmel ei drosglwyddo i achos Saesneg ac adeiladwyd capel newydd, Calfaria gerllaw. Cafodd y capel newydd ei gynllunio gan Thomas Joseph, peiriannydd pwll glo o Hirwaun. Cost adeiladu'r capel oedd £1,400. Roedd ynddi eisteddleoedd i 840. Cafodd yr adeilad ei ymestyn ym 1859 ac adeiladwyd ysgoldy a neuadd drws nesaf i'r capel ym 1871.[1] Cafodd y gwasanaeth cyntaf ei gynnal ar 8 Chwefror, 1852. Erbyn hyn, roedd Price wedi dod yn ffigwr blaenllaw ym mywyd cyhoeddus Aberdâr a Chymru, yn bennaf o ganlyniad i'w beirniadaeth danllyd yn erbyn Brad y Llyfrau Gleision a'r dystiolaeth a roddwyd i'r comisiynwyr a gyhoeddwyd y llyfrau gan y ficer Aberdâr, y Parch John Griffith.
Ar un adeg yn ystod gweinidogaeth Price fu gan Galfaria dros fil o aelodau, ond cafodd llawer o gannoedd ohonynt eu trosglwyddo i gapeli cangen a sefydlwyd ar anogaeth Price.[3] Ym 1855 cafodd capel Heolyfelin ei ffurfio fel cangen o Gapel Bedyddwyr Hirwaun. Ym 1856 cafodd 91 o aelodau Calfaria eu trosglwyddo i ffurfio eglwys Saesneg Carmel, Aberdâr. Agorwyd Bethel, Abernant, ym 1857. Ym 1849 cafodd 121 o aelodau eu trosglwyddo i ffurf capel Gwawr, Aberaman. Yn 1855, cafodd 89 eu rhyddhau i sefydlu achos yn Aberpennar, ac ym 1862 cafodd 163 eu rhyddhau i gryfhau Bethel, Abernant; yn yr un flwyddyn cafodd 131 eu rhyddhau i sefydlu achos Ynyslwyd. Ym 1865 trosglwyddwyd 49 aelod i ffurfio capel Y Gadlys. Sef cyfanswm o 927 yn cael eu rhyddhau o Galfaria i ffurfio eglwysi mewn gwahanol rannau o'r cwm. Ond ceisiodd Price i sicrhau undod teulu'r Bedyddwyr yn y cwm trwy gynnal gweithgareddau megis gwasanaethau unedig i fedyddio aelodau newydd yn afon Cynon ac eisteddfodau blynyddol .[4]
Cadwodd Calfaria ei goruchafiaeth ymhlith eglwysi Bedyddwyr y cwm er bod bri Price wedi ei danseilio braidd gan ei fethiant i gefnogi'r Parch Henry Richard yn Etholiad Cyffredinol 1868 roedd yn cefnogi ymgeisyddiaeth Richard Fothergill cafodd Richard a Fothergill ill dau eu hethol. Ym 1869 bu Price yn ymweld â'r Unol Daleithiau am gyfnod o chwe mis gyda'i ferch Emily. Roedd ei angladd ym 1888 ymysg un o'r mwyaf a welwyd yn y cwm erioed.[5]
Gofalaeth James Griffiths golygu
Wedi marwolaeth Price dderbyniodd James Griffiths, gweinidog Calfaria, Llanelli galwad unfrydol i ddod i'w olynu .[6] Cafodd ei sefydlu yn weinidog mewn gwasanaethau arbennig a gynhaliwyd ar Ddydd Nadolig 1888.[7]
Ym 1898 cynhaliodd Undeb Bedyddwyr Cymru ei gynhadledd flynyddol yng Nghalfaria. Ym 1903 cafodd organ newydd ei brynu ar gost o £850.[8]
Ym 1912 ysgrifennodd Griffiths lyfr i ddathlu canmlwyddiant yr achos. Roedd nifer yr aelodau yn 537 ym 1899 gyda gostyngiad bach i 420 erbyn 1916 a 396 erbyn 1925.[1]
Ym 1923, cafodd Griffiths ei ethol yn llywydd Undeb Bedyddwyr Cymru.[8]
Yr Ugeinfed Ganrif golygu
Ym 1925 roedd rhif yr aelodaeth yn 395. Daeth gofalaeth James Griffiths i ben ym 1930. Fe'i holynwyd ef ym 1932 gan D. Herbert Davies, a fu'n gwasanaethu hyd 1947, pan dderbyniodd alwad i Benuel, Caerfyrddin. Roedd yr aelodaeth wedi gostwng i 168 erbyn 1963.[9]
Fel cynifer o gapeli'r cymoedd bu dirywiad yn y nifer oedd yn gallu'r Gymraeg a'r niferoedd cyffredinol oedd yn mynychu llefydd o addoliad achosi dirywiad difrifol yn nifer yr aelodau. Erbyn 2003 roedd yr aelodaeth wedi gostwng i 19 gyda phresenoldeb ar gyfartaledd o chwech yng ngwasanaeth y noswaith.[1] Wedi llawer o flynyddoedd o ddirywiad yn faint ei aelodaeth cafodd Calfaria ei gau yn 2012. Fe ymunodd yr aelodau â chapel Bethesda Abercwmboi.
Cyfeiriadau golygu
- ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 Jones 2004, tt. 95-6.
- ↑ "Old Aberdare. Local History of the Baptist Denomination". Aberdare Leader. 1 Tachwedd 1913. Cyrchwyd 11 Tachwedd 2013.
- ↑ Jones 1964, tt. 153-4.
- ↑ Jones 1964, t. 153.
- ↑ "Funeral of the Late Rev. Dr Price". Aberdare Times. 10 March 1888. Cyrchwyd 11 November 2013.
- ↑ "Aberdare". South Wales Daily News. 5 October 1889. t. 7. Cyrchwyd 11 January 2016.
- ↑ "Sefydlu Gweinidog Newydd yng Nghalfaria. Aberdar". Seren Cymru. 10 Ionawr 1890. t. 1. Cyrchwyd 11 Ionawr 2016.
- ↑ 8.0 8.1 Davies 1968, t. 365.
- ↑ Rees. Chapels in the Valley. t. 77.
Ffynonellau golygu
- Davies, G. Henton (July 1968). "A Welsh Man of God". Baptist Quarterly XXII (7): 360-70. https://biblicalstudies.org.uk/pdf/bq/22-7_360.pdf. Adalwyd 21 Tachwedd 2017.
- Jones, Ieuan Gwynedd (1964). "Dr. Thomas Price and the election of 1868 in Merthyr Tydfil : a study in nonconformist politics (Part One)". Welsh History Review 2 (2): 147–172. https://datasyllwr.llgc.org.uk/journals/pdf/AWJAJ003030.pdf.
- Jones, Alan Vernon (2004). Chapels of the Cynon Valley. Cynon Valley Historical Society. ISBN 0953107612.CS1 maint: ref=harv (link)
- Benjamin Evans, (Telynfab). Bywgraffiad y diweddar Barchedig T. Price (1891)