Gwrthryfel y Pasg

Roedd Gwrthryfel y Pasg (Gwyddeleg: Éirí Amach na Cásca) yn wrthryfel gan genedlaetholwyr Gwyddelig yn ystod wythnos y Pasg yn 1916.

Gwrthryfel y Pasg
Mathgwrthryfel Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolRhyfel Annibyniaeth Iwerddon Edit this on Wikidata
LleoliadDulyn, Swydd Meath, Contae na Gaillimhe, Corc Edit this on Wikidata
GwladTeyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon Edit this on Wikidata
Cyfnod29 Ebrill 1916 Edit this on Wikidata
Datganiad Annibyniaeth Iwerddon, a gyhoeddwyd gan arweinwyr Gwrthryfel y Pasg

Gwrthryfel y Pasg oedd y gwrthryfel mwyaf yn hanes Iwerddon ers Gwrthryfel Gwyddelig 1798. Roedd y gwrthryfel wedi ei gynllunio yn bennaf gan yr IRB (Irish Republican Brotherhood yn Saesneg, neu Bráithreachas na Poblachta yn Wyddeleg). Parhaodd o ddydd Llun y Pasg 24 Ebrill hyd 30 Ebrill, 1916. Y saith aelod o'r pwyllgor fu'n ei gynllunio oedd Tomás Ó Cléirigh (Tom Clarke, yn Saesneg) Pádraig Mac Piarais (Padraig Pearse), Séamus Ó Conghaile (James Connolly), Éamonn Ceannt, Seosamh Pluncéid (Joseph Plunkett,) Seán Mac Diarmada a Tomás Mac Donnchadha (Thomas MacDonagh). Roedd y rhan fwyaf o'r rhai a gymerodd ran yn y gwrthryfel yn aelodau o'r Gwirfoddolwyr Gwyddelig (Óglaigh na hÉireann - Irish Volunteers), dan arweiniad Pádraig Mac Piarais, ond ymunodd aelodau o Arm Cathartha na hÉireann (Irish Citizen Army) gyda nhw dan arweiniad Séamus Ó Conghaile (James Connolly). Yn ninas Dulyn roedd y rhan fwyaf o'r ymladd, er bod rhywfaint o ymladd mewn rhannau eraill o Iwerddon. Meddiannod y gwrthryfelwyr nifer o adeiladau o gwmpas canol Dulyn, gyda'u pencadlys yn Swyddfa'r Bost. Wedi chwe diwrnod o ymladd, ildiodd y gwrthryfelwyr i'r fyddin Brydeinig. Lladdwyd 64 o'r gwrthryfelwyr yn y brwydro, tra lladdwyd 140 ac anafwyd 318 o fyddin Prydain. Lladdwyd 17 aelod o'r heddlu a thua 220 o bobl eraill.

Rhoddwyd yr arweinwyr ar eu prawf gan y fyddin, a dienyddiwyd 16 ohonynt yn ystod hanner cyntaf mis Mai, yn eu plith Séamus Ó Conghaile (James Connolly), oedd wedi ei anafu mor ddrwg fel na allai sefyll ac ac fe'i saethwyd yn eistedd mewn cadair. Ym mis Awst, crogwyd Ruairí Mac Easmainn (Roger Casement), a aethai i'r Almaen i geisio cefnogaeth i'r gwrthryfel ac a ddychwelodd i Iwerddon mewn llong danfor ychydig ddyddiau cyn dechrau'r gwrthryfel.

Gyrrwyd y gweddill o'r gwrthryfelwyr i wersyll carchar yn Fron-goch ger Y Bala. Lai na thair blynedd yn ddiweddarach, roedd llawer o'r rhai a gymerodd ran yn y gwrthryfel ymysg y rhai a sefydlodd y Dáil Cyntaf yn 1919, a arweiniodd at sefydlu Gweriniaeth Iwerddon. Yn eu plith roedd Éamon de Valera a Mícheál Ó Coileáin (Michael Collins).

Gweler hefyd golygu

Llyfryddiaeth golygu

  • Max Caulfield, The Easter Rebellion, Dublin 1916 ISBN 1-57098-042-X
  • Tim Pat Coogan, 1916: The Easter Rising ISBN 0-304-35902-5
  • Michael Foy a Brian Barton, The Easter Rising ISBN 0-7509-2616-3
  • C Desmond Greaves The Life and Times of James Connolly
  • Robert Kee, The Green Flag ISBN 0-14-029165-2
  • F.X. Martin (gol.), Leaders and Men of the Easter Rising, Dublin 1916
  • Dorothy Macardle, The Irish Republic
  • F.S.L. Lyons, Ireland Since the Famine ISBN 0-00-633200-5
  • John A. Murphy, Ireland In the Twentieth Century
  • Edward Purdon, The 1916 Rising
  • Charles Townshend, Easter 1916: The Irish Rebellion
  • The Memoirs of John M. Regan, a Catholic Officer in the RIC and RUC, 1909–48, Joost Augusteijn, gol., Witnessed Rising, ISBN 978-1-84682-069-4.