Llyfr Coch Hergest
Llawysgrif hynafol yn yr iaith Gymraeg, a ysgrifennwyd tua 1382-1410, yw Llyfr Coch Hergest. Mae’n un o brif ffynonellau ar gyfer chwedlau'r Mabinogi a cheir ynddi hefyd sawl testun rhyddiaith Cymraeg Canol arall ac adran bwysig o gerddi. Mae'r gwaith wedi'i osod yn drefnus iawn ac yn cynnwys Rhyddiaith, barddoniaeth, gweithiau brodorol, addasiadau o ieithoedd eraill a chyfieithiadau.[1]
 Sgan o Lyfr Coch Hergest gan Lyfrgell Bodley, Prifysgol Rhydychen | |
| Enghraifft o'r canlynol | codecs, gwaith ysgrifenedig, llawysgrif  |
|---|---|
| Awdur | amryw o awduron |
| Iaith | Cymraeg |
| Dechrau/Sefydlu | 1382 |
| Lleoliad | Llyfrgell Bodley |
| Yn cynnwys | Historia Regum Britanniae, Peniarth 20, Ystorya de Carolo Magno, Breuddwyd Rhonabwy, Trioedd Ynys Prydain, Pedair Cainc y Mabinogi, Meddygon Myddfai, Amlyn ac Amig, Cyfranc Lludd a Llefelys, Proffwydoliaeth Sibli Ddoeth |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Cyfeiriwyd ati fel 'y crynhoad llawysgrif sengl cyfoethocaf o lenyddiaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol' (Lewis 1971: 481), 'llyfrgell mewn un gyfrol', ac 'y trymaf o'r llyfrau canoloesol yn Gymraeg o bell ffordd, y mwyaf yn ei ddimensiynau ... a'r mwyaf trwchus' Huws (2000: 82).[2]
Roedd Llyfr Gwyn Hergest yn llawysgrif a sgwennwyd yn rhannol gan Lewis Glyn Cothi, ond yn 1810 cafodd ei ddinistrio mewn tân.
Roedd ym meddiant y brudiwr a noddwr Hopcyn ap Tomas o Ynysforgan ac Ynysdawe ar ddechrau'r 15g. Gwyddys ei fod yn berchen ar Lyfr Coch Hergest gan fod cofnodion ynddo amdano gan y copïydd proffesiynol Hywel Fychan ap Hywel Goch o Fuellt, ac mae'n bosibl mai ar gyfer Hopcyn ap Tomas ab Einion o Ynysforgan yng Nghwm Tawe y lluniwyd y llawysgrif. Ymddengys ei fod wedi gwneud cryn dipyn o waith i Hopcyn a cheir dim llai na phum awdl i Hopcyn yn y Llyfr Coch yn ogystal â gwaith gan: Llywelyn Goch ap Meurig Hen, Dafydd y Coed, Madog Dwygraig, Meurig ab Iorwerth ac Ieuan Llwyd ab y Gargam. Yn ogystal, ceir awdl gan Y Proll i'w fab Tomas ap Hopcyn, yntau'n noddwr beirdd o fri.[3]
Daw’r enw am ei bod wedi ei rwymo mewn lledr coch, a’i gysylltiad gyda Phlas Hergest yn Swydd Henffordd. Ymddengys iddo ddod i feddiant John Vaughan o Dre-tŵr yn 1465 ac iddo fynd oddi yno i Hergest. Bu ym meddiant y teulu hyd ddechrau'r 17g a dyna pam y cafodd yr enw. Fe roddwyd y llyfr gan y Parch. Thomas Wilkins i Goleg Yr Iesu, Rhydychen yn 1701, ac mae ar gadw yn Llyfrgell Bodley, Prifysgol Rhydychen, ac wedi'i ddigideiddio ar drwydded agored.
Cynnwys Golygu
- Ystorya Dared
- Historia Regum Brittaniae (Brut Sieffre o Fynwy)
- Brut y Tywysogion
- Ystorya de Carolo Magno a chwedlau eraill am Siarlymaen
- Delw y Byd
- Chwedlau Saith Ddoethion Rhufain
- Breuddwyd Rhonabwy
- Detholiad o Drioedd
- Pedair Cainc y Mabinogi
- Ystorya Bown o Hamtwn
- Testunau Meddygon Myddfai
- Amlyn ac Amig
- Testun o un o ramadegau'r beirdd
- Casgliad o ddiharebion Cymraeg
- Testunau gwaith rhai o Feirdd y Tywysogion
- Testunau cerddi eraill, gan rai o feirdd y 14eg ganrif
Cyfeiriadau Golygu
- ↑ Gwyddoniadur Cymru; Gwasg y Brifysgol; 2008; tud.577
- ↑ rhyddiaithganoloesol.caerdydd.ac.uk; Rhyddiaith Gymraeg 1300 - 1425 Prifysgol Caerdydd; adalwyd 20 Gorffennaf 2021.
- ↑ "R. Iestyn Daniel 2002"
- "Llyfr Coch Hergest", yn Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru, gol. Meic Stephens (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1998)
| Mae gan Wicidestun destun sy'n berthnasol i'r erthygl hon: |
Dolenni allanol Golygu
- Prifysgol Rhydychen: Delweddau dethol arlein o’r llyfr
- Dyfed Lloyd Evans: Cynnwys, rhannau o’r testun gwreiddiol, rhai trosiadau[dolen marw]
- Mary Jones: Cynnwys, rhannau o’r testun, a rhai cyfieithiadau i’r Saesneg
