Lenws

Duw iachaol Celtaidd a addolwyd yn bennaf yn nwyrain Gâl, lle'r oedd bron bob tro yn cael ei uniaethu â'r duw Rhufeinig Mawrth yw Lenus (Groeg yr Henfyd: Ληνός^[1]) (efallai Lenws yn Gymraeg).

Enw

Efallai y daw'r theonym Lenos o'r bôn lēno-, a allai olygu 'pren, coetir' (cymharer y gair Cymraeg llwyn).^[2]

Cwlt

Yr oedd Lenws yn dduw pwysig i lwyth y Treveri, ac roedd ganddo gysegrau mawrion wrth darddellau meddyginiaethol yn Nhrier a'r Martberg ger Pommern, sef yr Almaen bellach. Gwyddys hefyd am ddau gysegriad iddo yn ne-orllewin Prydain (Chedworth a Chaer-went). Mae Edith Wightman yn ysgrifennu mai fe yw “un o’r enghreifftiau gorau o Dowtatis, neu dduw’r werin bobl, ac yntau yn cyfateb i’r blaned Mawrth —amddiffynnydd y llwyth mewn brwydr, ond hefyd [...] rhoddwr iechyd a lwc dda yn gyffredinol” (t. 211). Roedd gan ei gysegr 'Am Irminenwingert' yn Nhrier deml fawr, baddonau, cysegrfeydd llai, a theatr; roedd hwnnw ar y Martberg hefyd yn cynnwys amrywiaeth eang o adeiladau, gan gynnwys, yn ôl pob tebyg, ystafelloedd i bererinion a oedd yn ceisio iechyd aros ynddynt. Er gwaethaf ei gysylltiadau ag iachâd, mae Lenus Mawrth yn cael ei weld yn glasurol yn rhyfelwr gyda helmed Gorinthaidd mewn cerflun efydd o'r Martberg.

Mae ei enw yn ymddangos gan amlaf mewn arysgrifau fel 'Lenus Mawrth', neu 'Lenus Mars', yn hytrach na 'Mawrth Lenus', neu 'Mars Lenus', fel y gellir disgwyl gan enwau syncreteiddiedig eraill. Yn Nhrier, partneriaid dwyfol Lenus Mawrth oedd y dduwies Geltaidd Ancamna a'r Victoria Rufeinig, yn ogystal â'r Xulsigiae, sydd efallai'n nymffau dŵr. Ymddengys fod arysgrif o Kaul yn Lwcsembwrg yn deisyf ar 'Veraudunus' Lenus Mawrth ynghyd â'r dduwies Geltaidd Inciona.

Nid yr unig dduw Celtaidd a gysylltwyd â'r blaned Mawrth gan y Treveri oedd Lenws; cysylltiwyd eraill, megis Iovantucarus (amddiffynnydd ieuenctid yn ôl pob tebyg), Intarabus, Camulos, a Loucetios â'r blaned Mawrth ac efallai, drwy estyniad, â Lenws. Ymddengys ei enw yn achlysurol fel 'Mars Laenus'; ^[3] mae'r epithedau Arterancus ac Exsobinus ar un arysgrif yr un yn cyd-fynd â'r ffurf fwy arferol o 'Lenus Mars'.

Ar Ynysoedd Prydain, mae'n bosibl bod Mawrth Lenus wedi'i gysylltu ag Ocelus Vellaunus, ar dystiolaeth yr arysgrif a ganlyn ar waelod cerflun:

DEO MARTI LENO SIVE OCELO VELLAVN ET NVM AVG M NONIVS ROMANVS OB IMMVNITAT COLLEGNI DDSD GLABRIONE ET HOMVLO COS XK SEPT

I'r duw Mars Lenus neu Ocelus Vellaunus ac i Numen yr Augustus, cysegrodd Marcus Nonius Romanus hyn o fraint y coleg yn ystod conswl Glabrio a Homwlws ddeg diwrnod cyn Calan Medi .

Cyfeiriadau

↑ CIL XIII, 07661; Mae E. Courtney (1995) yn nodi'r ffurf dderbyniol wreiddiol yn Ληνῷ yn Musa Lapidaria: A Selection of Latin Verses 160, t. 152.
↑ Delamarre 2003, t. 435.
↑ Nicole Jufer & Thierry Luginbühl (2001). Les dieux gaulois : répertoire des noms de divinités celtiques connus par l'épigraphie, les textes antiques et la toponymie. Paris: Editions Errance. ISBN 2-87772-200-7.

Llyfryddiaeth

Delamarre, Xavier (2003). Dictionnaire de la langue gauloise: Une approche linguistique du vieux-celtique continental. Errance. ISBN 9782877723695.

Dolenni allanol

Ffotograff o Fawrth o Dreferan, gan Paul Garland

Nodyn:Celtic mythology (ancient)

[1] CIL XIII, 07661; Mae E. Courtney (1995) yn nodi'r ffurf dderbyniol wreiddiol yn Ληνῷ yn Musa Lapidaria: A Selection of Latin Verses 160, t. 152.

[FOOTNOTEDelamarre2003435-2] Delamarre 2003, t. 435.

[3] Nicole Jufer & Thierry Luginbühl (2001). Les dieux gaulois : répertoire des noms de divinités celtiques connus par l'épigraphie, les textes antiques et la toponymie. Paris: Editions Errance. ISBN 2-87772-200-7.

[1]

[2]

[3]