Gâl (Lladin: Gallia) oedd enw'r Rhufeiniaid am diriogaeth y llwythau Celtaidd yn Ffrainc, y Swistir a gogledd yr Eidal heddiw. Gallia Cisalpina (‘Gâl is yr Alpau’) neu Gallia Citerior oedd yr enw am ei diriogaeth yng ngogledd yr Eidal; Gallia Transalpina (‘Gâl dros yr Alpau’) neu Gallia Ulterior oedd yr enw am ei diriogaeth rhwng Afon Rhein, y Pyreneau, yr Alpau, y Môr Canoldir a'r Môr Iwerydd (sy'n cyfateb yn fras i Ffrainc a Gwlad Belg heddiw). Yn y cyfnod modern mae rhai haneswyr yn defnyddio'r enw i gyfeirio at yr Âl orllewinol yn bennaf neu'n unig. Gelwir y penrhyn lle mae Llydaw gyfoes hyd at lannau'r Afon Seine yn Armorica.

Gâl
Mathardal hanesyddol, hen wareiddiad, cenedl, cyn endid gweinyddol tiriogaethol Edit this on Wikidata
PrifddinasLugdunum Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
GwladFfrainc, yr Almaen, Yr Iseldiroedd, yr Eidal, Y Swistir, Gwlad Belg, Lwcsembwrg Edit this on Wikidata
Arwynebedd494,000 km² Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau46.5°N 2.9°E Edit this on Wikidata
Map
Gâl yn y ganrif gyntaf CC
Y brenin Galaidd Vercingetorix yn ildio i Iŵl Cesar (llun dychmygol)

Roedd y Celtiaid yn Gallia Cisalpina wedi cael eu goresgyn gan y Rhufeiniaid tua'r 3 CC/ail ganrif CC. Yn 89 CC a 49 CC cawsant ddinesyddiaeth Rufeinig. Ar ddechrau'r 2g CC goresgynodd y Rhufeiniaid ran o dde Ffrainc a sefydlu talaith Gallia Narbonensis yno. Ond doedden nhw ddim yn fodlon ar hynny. Yn 58-51 CC arweiniodd Iŵl Cesar ei llengoedd i weddill Gâl a'i chwncweru ar  ôl nifer o frwydrau caled yn erbyn y Galiaid. Cafodd y wlad ei rhannu'n dair talaith gan yr ymerodr Augustus yn 27 CC: Gallia Belgica yn y gogledd-ddwyrain, Gallia Aquitania yn y de-orllewin a Gallia Lugdunensis yn y canol. Sefydlwyd dinas Lugdunum (Lyons) fel coloni yng nghanol y "Tair Gâl" (Tres Galliae) hyn yn 43 CC. Gwasanethai Lugdunum fel canolfan weinyddiaeth i'r llwythau hefyd, ac roedd y Concilium Galliarum ("Cyngor y Galiaid") yn cwrdd yn y ddinas newydd i setlo anghydfod.

Blodeuai diwylliant arbennig yn yr Âl Rufeinig, a gyfunai elfennau Celtaidd a Rhufeinig; fe'i gelwir weithiau'n ddiwylliant Galaidd-Rufeinig. Yn ystod yr ail ganrif dechreuodd Cristnogaeth gyrraedd Gâl a chafodd hyn yn ei thro effaith sylweddol ar iaith a diwylliant yr ardal. Yn y 3g cafwyd nifer o gyrchoedd ar Âl gan lwythau Germanaidd a phan ymadawodd y llengoedd Rhufeinig olaf yn y 5fed ganrif goresgynnwyd y wlad i gyd gan y Germaniaid a chafodd ei rhannu rhwng y prif lwythau, sef y Ffranciaid, y Alemanni, y Bwrgwyniaid a'r Fisigothiaid.

Gweler hefyd golygu