Llangar
Plwyf eglwysig ym mro hanesyddol Edeirnion, gogledd Cymru, yw Llangar. Mae'n gorwedd yn Sir Ddinbych heddiw ond bu gynt yn rhan o Sir Feirionnydd. Prif bentref y plwyf yw Cynwyd.[1] Tair nant a bryn yw ei ffiniau: Bryn Bu'r Gelyn yw'r bryn, a gorwedd hwnnw y tu ôl i blasty bychan Bryntirion, ger Corwen; y tair nant yw: Nant Croes y Wernen (i'r De), Nant Rhydyglafes (i gyfeiriad y Bala) a Nant Rhyd-y-Saeson yw'r ffin gogleddol (ger Four Crosses a Glanrafon.[2]
 | |
| Math | pentref  |
|---|---|
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Cynwyd |
| Gwlad |  Cymru |
| Cyfesurynnau | 52.971°N 3.397°W |
| Cod OS | SJ0642 |
| Cod post | LL21 |
 | |
| Mae gan Wicidestun destun sy'n berthnasol i'r erthygl hon: |
Cofnodir y plwyf yn yr arolwg o Feirionnydd a wnaed ar ran Coron Lloegr yn 1292-3 fel un o chwech yng nghwmwd Edeirnion.
Gorwedd y plwyf yng nghanol Edeirnion, rhwng plwyfi Llandrillo a Chorwen, gan godi i lethrau'r Berwyn i'r dwyrain. Am y rhan fwyaf o'r Oesoedd Canol bu'n rhan o Bowys.
Canolfan crefyddol y plwyf am ganrifoedd oedd y llan lle ceir Eglwys Llangar heddiw, tua hanner ffordd rhwng Cynwyd a Chorwen yn Nyffryn Edeirnion, ar lan Afon Dyfrdwy. Bu'r llenor Edward Samuel, gŵr o Benmorfa yn Eifionydd yn wreiddiol, yn berson yno o 1721 tan 1748; aeth un o'i wyrion, David Samwell (Dafydd Ddu Feddyg), yn feddyg ar fordaith y Capten James Cook yn 1776-78. Mae'n bosib mai llygriad o hen enw'r eglwys (Llan-y-carw-gwyn) yw tarddiad yr enw Llangar.[2]
Englynion i Langar
golyguMeysydd a dolydd sydd deg – hoff lesawl
A phalasau pur, gwiwdeg;
Yn wych iawn yn ychwaneg
Tan Ferwyn yn ddyffryn teg.
Odiaeth a pherffaith, ie yw – y Goror
A garaf fi heddiw,
Llangar, plwyf hyfryd ydyw,
Y fan fydd le da i fyw.
Ffowc Wynn o Nantglyn (1684)[3]