Penmorfa
Pentref bychan yn Eifionydd, Gwynedd, yw Penmorfa (
ynganiad ) . Mae'n gorwedd tua milltir i'r gorllewin o Dremadog ar bwys yr A487.
 | |
| Math | pentref  |
|---|---|
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Gwynedd |
| Gwlad |  Cymru |
| Cyfesurynnau | 52.943089°N 4.162283°W |
| Gwleidyddiaeth | |
 | |
- Am y pentref o'r un enw yng Ngheredigion, gweler Penmorfa, Ceredigion.
Fe'i gelwir yn Benmorfa am ei fod yn gorwedd ar ben gorllewinol morfa Tremadog, sy'n rhan o'r Traeth Mawr; buasai'r tir hwn yn wlypach o lawer cyn i William Madocks godi morglawdd dros geg y Traeth Mawr.
Cofrestwryd Eglwys Sant Beuno, Penmorfa yn adeilad Gradd II* gan Cadw. Mae wedi cau ers rhai blynyddoedd.
Ar ochr arall yr Alltwen i'r gogledd o'r pentref ceir hen blasdy'r Gesail Gyfarch gyda phlasdy'r Clenennau yn ei wynebu dros y cwm. Ar wahân i'r A487, mae lonydd bychain dros y morfa yn cysylltu'r pentref â Pentrefelin a Cricieth i'r de-orllewin a Penamser a Phorthmadog i'r de-ddwyrain.
Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru)[1] ac yn Senedd y DU gan Liz Saville Roberts (Plaid Cymru).[2]
Enwogion
golygu- Cadwaladr Cesail (bl. 1610-1625), bardd a gysylltir â'r Gesail Gyfarch, Pemorfa.
- Edward Samuel, bardd a chyfieithydd a aned ym Mhenmorfa yn 1674.
- William Williams (Will Penmorfa) (1759-1828), telynor enwog.
- Ellis Owen, Cefnymeysydd, a fu yma'n derbyn ei addysg cynnar yn yr eglwys
Croesi ac osgoi'r morfa
golygu
Prin y gallwn ddirnad ôl y llythrennau ar y graig ond hen arwydd i Benmorfa ydi hwn wedi ei osod rhyw oes cyn codi morglawdd Maddocks ddechrau’r 19g. Y pryd hwnnw roedd siroedd Meirionnydd a Chaernarfon wedi eu gwahanu i bob pwrpas gan ucheldir a chan morfa anferth aber y Glaslyn, sef y Traeth Mawr. Am le godidog fyddai’r aber hwnnw cyn ei ddifetha fel cynefin naturiol gan gob Maddocks, a’r ffordd newydd. Meddyliwch gorfod mynd ar hyd yr hen ffordd o Faentwrog i Benmorfa trwy Rhyd, Llanfrothen, Aberglaslyn, Prenteg. Mae'r arwydd o garreg i’w weld heddiw yn y wal ar ymyl y ffordd rhwng y fynedfa i orsaf Tan y Bwlch a Llyn Mair.[3]
Pwllgoleulas
golyguRhan isaf pentre Penmorfa yw Pwllgoleulas ar lannau’r hen Draeth Mawr. Gall yr enw gyfeirio at y cannwyll corff (‘’Will-o’-the-wisp’’). Dyma breswylydd o’r pentref Tom Jones yn 2012:
- ‘’Yn ddiweddar rhoddwyd enw pob ochor i bentref Pwllgoleuglas sydd rhwng Penmorfa a Thremadog. Pwllgloywlas fu ar lafar am flynyddoedd lawer gan pawb ac fe roedd cwestiynu pan ddaeth yr arwyddion allan a oedd camgymeriad, ond doedd dim, Pwllgoleulas oedd yr enw cywir. Mae'r pentref ar gyrion 'rhen draeth, cyn codi'r cob ym Mhorthmadog. Byddai'r llanw yn dod i fyny hyd at Penmorfa felly morfa gwlyb a fyddai yno pan a'i y llanw allan. Felly tybed mai pwll gwlyb oedd yma a bod nwyon yn codi ohonno a fflam las yn dod ohonno pan danniai'r nwyon a rhoi enw i Pwllglauglas? Pwy a wyr?[4]
Yn ôl Archif Melville Richards o Enwau Lleoedd, mae'r lle yn cael ei gydnabod fel 'Pwll Gloyw Lâs' ar ddogfennau trethiant tir yn 1769. Ar y Mapiau Degwm ymddengys fel Pwll Gloewlas. Felly hefyd ar fapiau diwedd y 1800au. Yng nghyfrol Alltud Eifion, 'Gestiana' nodir 'Pwllgloyw Glas. Mae'r cyfuniad o 'Pwll + Gloyw + Glas' felly yn fwy tebygol o fod wir nag elfen o dybio mai 'Pwll+Golau+Glas' yw'r tarddiad.
Cyfeiriadau
golygu- ↑ Gwefan Senedd Cymru
- ↑ Gwefan Senedd y DU
- ↑ Bwletin Llên Natur rhifyn 21
- ↑ Y diweddar Tom Jones ym Mwletin 51, t. 2
Dinas
Bangor
Trefi
Abermaw · Y Bala · Bethesda · Blaenau Ffestiniog · Caernarfon · Cricieth · Dolgellau · Harlech · Nefyn · Penrhyndeudraeth · Porthmadog · Pwllheli · Tywyn
Pentrefi
Aberangell · Aberdaron · Aberdesach · Aberdyfi · Aber-erch · Abergwyngregyn · Abergynolwyn · Aberllefenni · Abersoch · Afon Wen · Arthog · Beddgelert · Bethania · Bethel · Betws Garmon · Boduan · Y Bont-ddu · Bontnewydd (Arfon) · Bontnewydd (Meirionnydd) · Botwnnog · Brithdir · Bronaber · Bryncir · Bryncroes · Bryn-crug · Brynrefail · Bwlchtocyn · Caeathro · Carmel · Carneddi · Cefnddwysarn · Clynnog Fawr · Corris · Croesor · Crogen · Cwm-y-glo · Chwilog · Deiniolen · Dinas, Llanwnda · Dinas, Llŷn · Dinas Dinlle · Dinas Mawddwy · Dolbenmaen · Dolydd · Dyffryn Ardudwy · Edern · Efailnewydd · Fairbourne · Y Felinheli · Y Ffôr · Y Fron · Fron-goch · Ffestiniog · Ganllwyd · Garndolbenmaen · Garreg · Gellilydan · Glan-y-wern · Glasinfryn · Golan · Groeslon · Llanaber · Llanaelhaearn · Llanarmon · Llanbedr · Llanbedrog · Llanberis · Llandanwg · Llandecwyn · Llandegwning · Llandwrog · Llandygái · Llanddeiniolen · Llandderfel · Llanddwywe · Llanegryn · Llanenddwyn · Llanengan · Llanelltyd · Llanfachreth · Llanfaelrhys · Llanfaglan · Llanfair · Llanfihangel-y-Pennant (Abergynolwyn) · Llanfihangel-y-Pennant (Cwm Pennant) · Llanfihangel-y-traethau · Llanfor · Llanfrothen · Llangelynnin · Llangïan · Llangwnadl · Llwyngwril · Llangybi · Llangywer · Llaniestyn · Llanllechid · Llanllyfni · Llannor · Llanrug · Llanuwchllyn · Llanwnda · Llanymawddwy · Llanystumdwy · Llanycil · Llithfaen · Maentwrog · Mallwyd · Minffordd · Minllyn · Morfa Bychan · Morfa Nefyn · Mynydd Llandygái · Mynytho · Nantlle · Nantmor · Nant Peris · Nasareth · Nebo · Pant Glas · Penmorfa · Pennal · Penrhos · Penrhosgarnedd · Pen-sarn · Pentir · Pentrefelin · Pentre Gwynfryn · Pentreuchaf · Pen-y-groes · Pistyll · Pontllyfni · Portmeirion · Prenteg · Rachub · Y Rhiw · Rhiwlas · Rhos-fawr · Rhosgadfan · Rhoshirwaun · Rhoslan · Rhoslefain · Rhostryfan · Rhos-y-gwaliau · Rhyd · Rhyd-ddu · Rhyduchaf · Rhydyclafdy · Rhydymain · Sarnau · Sarn Mellteyrn · Saron · Sling · Soar · Talsarnau · Tal-y-bont, Abermaw · Tal-y-bont, Bangor · Tal-y-llyn · Tal-y-sarn · Tanygrisiau · Trawsfynydd · Treborth · Trefor · Tre-garth · Tremadog · Tudweiliog · Waunfawr