Llyfr Sant Chad

Llyfr Sant Chad
Enghraifft o'r canlynol	Gospel Book, llawysgrif goliwiedig
Iaith	Hen Gymraeg, Lladin
Tudalennau	236
Dechrau/Sefydlu	c. 730
Olynwyd gan	Llyfr Kells
Lleoliad	Eglwys Gadeiriol Caerlwytgoed
Lleoliad cyhoeddi	Llandeilo
	Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Llawysgrif Ladin a gedwir yng nghadeirlan Caerlwytgoed (Saesneg: Lichfield) yng nghanolbarth Lloegr yw Llyfr Sant Chad (a elwir hefyd yn Llyfr Teilo ac Efengylau Caerlwytgoed). Mae'n cynnwys Efengylau Mathew a Marc a rhan o Efengyl Luc. Mae'r testunau mewn ysgrifen Ynysig ac yn dyddio o hanner cyntaf yr 8g. Mae'r llawysgrif wedi'i haddurno'n gain yn yr arddull Geltaidd tebyg i'r hyn a welir yn Llyfr Lindisfarne.

Llandeilo Fawr

Tybir i'r llawysgrif ddod i Caerlwytgoed o Landeilo Fawr ar ddiwedd y 10g. Ceir sawl cofnod Hen Gymraeg yn y llawysgrif sy'n ymwneud â mater cyfreithiol. Dywedir mewn un ohonynt i Gelhi fab Arihtuid roi'r llawysgrif "i Dduw a Sant Teilo ar yr allor", ac iddo'i brynu am bris ei geffyl gorau. Ymddengys felly mai "Llyfr Teilo" oedd enw'r llawysgrif yn wreiddiol a'i bod wedi'i llunio yn ne Cymru yn hanner cyntaf yr 8g. Erbyn diwedd y 10g roedd i'w weld yn eglwys gadeiriol y Santes Fair a Sant Chad yng Nghaerlwytgoed, Swydd Staffordd; yno, hyd heddiw, mae - mewn arddangosfa yn llyfrgell y gadeirlan ers 1982. Ailrwymwyd y lawysgrif ym 1962 gan Roger Powell.

Hen Gymraeg

Y cofnod Cymraeg pwysicaf yw'r hwnnw a elwir yn Gofnod surexit (ar ôl y gair cyntaf yn y lawysgrif: surexit). Ynddo ceir tua 64 o eiriau mewn Hen Gymraeg. Er ei bod yn anodd ei ddyddio'n union mae'n debyg mai hwn yw'r darn hynaf o Gymraeg ysgrifenedig a gadwyd i ni. Mae'r cofnod yn bwysig iawn i'r sawl sy'n astudio paleograffeg a geirfa Hen Gymraeg a chyfraith Gymreig yr Oesoedd Canol.

Darllen pellach

Dafydd Jenkins a Morfydd E. Owen, "The Welsh Marginalia in the Lichfield Gospels", Cambridge Medieval Celtic Studies 5 (1983): 37-66, 7 (1984): 91-120