Makila
Mae'r makila (a sillefir weithiau fel makhila) yn ffon gerdded draddodiadol o Wlad y Basg ac mae'n nodweddiadol am ei deunydd ymarferol ac fel symbol ddiwylliannol o awdurdod a chryfder.
Etymoleg golygu
Mae "Makila" yn yr iaith Fasgeg yn gallu golygu "ffon", "pastwn" neu "teyrnwialen". Daw'r gair o'r Lladin bacillum ("gwialffon bychan"). Ceir arwyddocâd i'r gair "Makila", er enghraifft, fel berf, mae makilatu, yn golygu "i golbio" a hefyd y term makila-ukaldi, sy'n golygu "tarro neu guro gyda ffon". Y tu allan i Wlad y Basg, cysylltir y gair yn unig wrth gyfeirio at ffon gerdded unigryw Basgeg.
Ymddangosiad golygu
Mae'r ffon makila yn cynnwys siâp pren medler wedi'i dorri i hyd i'w weddill, yn gyffredinol naill ai glun neu uchder sternum, 1 to 1.4 metre (3.3 to 4.6 ft). Mae'r gwaelod yn aml wedi ei gryfhau gyda dur neu fetel arall ac yn dod i ben mewn ferrule (pigyn chwyth i dynnu). Mae'r llaw hefyd yn cael ei orchuddio â lledr metel neu wedi'i wehyddu i ffurfio llaw, gyda chlustog sydd ynghlwm wrth waelod y afael hwn. Mae'r ffon yn cael ei gapio â phibell neu bommel gwastad, wedi'i wneud o gorn, dur neu efydd. Gellir tynnu'r rhan uchaf sy'n cynnwys y bwlch a'r clip llaw oddi ar frig y ffon, gan ddatgelu pigyn neu llafn cudd, sy'n effeithiol yn troi'r ffon i mewn i ddarn byr. Dywedir bod siâp y pommel yn debyg i'r belen a wisgir gan y bugeilydd Basgeg.
Mae rhai makila yn cael eu creu at ddibenion seremonïol, a gyflwynir yn aml fel anrhegion neu ddyfarniadau i unigolion. Maent wedi'u haddurno gydag engrafiadau cywrain ac mae eu rhannau metel yn cael eu gwneud o arian neu aur. Mae'r rhain yn aml yn 1.2m (4tr) hir yn hytrach na hyd arferol.
Hanes golygu
Mae dyluniad y makila yn ganrifoedd oed, ac yn dal i fod heb ei newid. Ychydig iawn o wybodaeth sy'n hysbys ar ei union darddiad, ond efallai y bydd yn gysylltiedig â'r oesoedd canoloesol, fel deilliadol y gellir ei ddarganfod o fath arbennig o lancender neu ysgwydd hela.
Mae'r broses weithgynhyrchu wedi ei gwreiddio mewn traddodiad fel y cynnyrch gorffenedig, a gall gymryd blynyddoedd i'w gwblhau. Mae'n dechrau yn y gwanwyn, gyda'r crefftwr yn dewis cangen addas o goeden medel a cherfio dyluniad yn y coed byw tra ei fod yn dal i fod ynghlwm. Mae'r gangen yn cael ei adael ar ei ben ei hun tan ddiwedd y cwymp, lle mae'r coed yn gwella ac yn ehangu'r dyluniad ar ei wyneb. Rhaid i'r crefftwr ddychwelyd i ble y canfu'r goeden a thorri'r gangen i lawr. Yna caiff y rhisgl ei dynnu oddi arno ac mae'r siafft wedi'i sythu allan gan ddefnyddio proses wresogi ofalus mewn odyn. Ar ôl hyn, rhaid i'r ffon gael ei sychu trwy gael ei storio am sawl blwyddyn. Unwaith y bydd hyn wedi digwydd, mae'r pren wedi'i staenio gan ddefnyddio dull cyfrinachol, ac wedyn yn ffitio â'r gwahanol fandiau metel a ffitiadau. Bydd y crefftwr yn arwyddo ei waith gyda'i symbol neu enw teuluol, a bydd hefyd yn ysgwyd y hand neu'r pommel gydag enw'r derbynnydd, crest y teulu neu destun arall yn ôl y gofyn.
Defnyddio golygu
Mae'r makila yn ffon gerdded ymarferol ac yn arf ar gyfer hunan amddiffyn. Roedd y bugeiliaid (ac yn dal i fod) yn cael eu cario i helpu i arwain eu heidiau yn ogystal ag amddiffyn yn erbyn ysglyfaethwyr gwyllt. Maent yn cael eu cario gan helwyr a cherddwyr yng Ngwlad Basgeg fel cymhorthion cerdded, ac fe'u defnyddir mewn dawnsfeydd gwerin traddodiadol.
Cyswllt Cymreig golygu
Mabwysiadwyd syniad y Makila gan ddathliadau gan Siôn Jobbins wrth drefnu Parêd Gŵyl Dewi Aberystwyth. Cyflwynir ffurf syml ar makila, a elwir yn "ffon barch" i'r person a ddewisir i fod yn Tywysydd y Parêd.
Gwneir hyn fel arwydd o barch a gwerthfawrogiad i'r Tywysydd am ei cyfraniad i'r Gymraeg ac i'r gymuned lleol dros gyfnod o flynyddoedd. Caiff y Tywysydd gadw ffon barch Parêd Gŵyl Dewi Aberystwyth fel arwydd o ddiolch gan y trefnwyr ar ran y gymuned.
Dros y blynyddoedd mae sawl person wedi derbyn anrhydedd Tywysydd y Parêd yn Aberystwyth gan gynnwys; Meredydd Evans, Mary Lloyd Jones, Gerald Morgan, Glan Davies a Ned Thomas.