Martin Niemöller

Roedd Friedrich Gustav Emil Martin Niemöller (14 Ionawr 1892 – 6 Mawrth 1984) yn ddiwinydd gwrth-Natsïaidd Almaeneg a gweinidog Lutheraidd. Mae'n fwyaf adnabyddus am ddatganiad, "ei gerdd" sydd wedi cael ei ddyfynnu yn eang - "Yn gyntaf daethon nhw am y Sosialwyr, ac nid oeddwn yn siarad allan - oherwydd nid oeddwn yn Sosialaidd ......Yna ddaethon nhw amdana i - ac nid oedd neb ar ôl i siarad drosto fi."

Martin Niemöller
Ganwyd	14 Ionawr 1892  Lippstadt
Bu farw	6 Mawrth 1984  Wiesbaden
Dinasyddiaeth	yr Almaen, Ymerodraeth yr Almaen, yr Almaen Natsïaidd, Gorllewin yr Almaen
Galwedigaeth	diwinydd, bardd, submariner, gwrthryfelwr milwrol, ymgyrchydd heddwch
Priod	Else Bruner
Gwobr/au	Medal Wilhelm Leuschner, Medal Carl von Ossietzky, Uwch Groes Dosbarth 1af Urdd Teilyngdod Gwladwriaeth Ffederal yr Almaen, Y Groes Haearn, Gwobr Heddwch Lennin, Carl-von-Ossietzky-Medaille, Gwobr Joseph E. Drexel

Bu'n geidwadol ac yn gefnogol i Adolf Hitler i ddechrau, ond daeth yn un o sylfaenwyr yr Eglwys Gyffesol, a oedd yn gwrthwynebu Natsïeiddio eglwysi Protestanaidd yr Almaen. Gwrthwynebodd yn arbennig y Paragraff Aryan. Oherwydd ei wrthwynebiad i reolaeth Natsïaid o'r eglwysi, cafodd Niemöller ei garcharu yn gwersylloedd crynhoi Sachasenhausen a Dachau o 1938 i 1945. Ar ôl ei garcharu, mynegodd ei euogrwydd am beidio â gwneud digon i helpu dioddefwyr y Natsïaid. Gwrthododd ei gredoau cenedlaethol yn gynharach ac roedd yn un o gychwynnwyr Datganiad Erlyn Stuttgart.

O'r 1950au ymlaen, roedd yn heddychydd ac yn weithredwr gwrth-ryfel, ac yn is-gadeirydd War Resisters International o 1966 i 1972.

Ieuenctid a'r Rhyfel Byd Cyntaf

Ganwyd Martin Niemöller yn Lippstadt, yna yn Nhalaith Prwsia Westphalia (erbyn hyn yng Ngogledd Rhine-Westphalia), ar 14 Ionawr 1892 i'r gweinidog Lutheraidd Heinrich Niemöller a'i wraig Pauline (gynt Müller), ac fe'i magwyd mewn cartref ceidwadol iawn. Ym 1900, symudodd y teulu i Elberfeld lle bu'n gorffen yr ysgol, gan gymryd ei arholiad abitur yn 1908.

Dechreuodd yrfa fel swyddog yn Llynges Ymerodraeth yr Almaen, ac yn 1915, fe'i neilltuwyd i gychod U. Ei llong gyntaf oedd SMS Thüringen. Ym mis Hydref y flwyddyn honno, ymunodd â Vulkan, y fam llong danfor, gan ddilyn hyfforddiant ar y llong danfor U-3. Ym mis Chwefror 1916, daeth yn ail swyddog ar U-73, a aeth i'r Môr Canoldir ym mis Ebrill 1916. Yna bu'r llong danfor yn ymladd ar y ffrynt Saloniki, patroliodd yn Nyffryn Otranto ac o fis Rhagfyr 1916 ymlaen plannodd ffrwydrynnau o flaen Port Said

Ym mis Ionawr 1917, roedd Niemöller yn llywio U-39. Yn ddiweddarach dychwelodd i Kiel, ac ym mis Awst 1917, daeth yn swyddog cyntaf ar U-151, a ymosododd ar longau niferus yn Gibraltar, a mannau eraill. Yn ystod y cyfnod hwn, suddodd criw y SM-151 55,000 o dunelli o longau Allied mewn 115 diwrnod ar y môr. Ym mis Mehefin 1918, daeth yn gapten y UC-67. O dan ei orchymyn, llwyddodd UC-67 i gau porthladd Ffrengig Marseille dros dro trwy suddo llongau yn yr ardal, gan torpedau, a thrwy osod ffrwydrynnau.

Am ei lwyddiannau, dyfarnwyd Dosbarth Cyntaf y Groes Haearn i Niemöller. Pan ddaeth y rhyfel i ben, penderfynodd ddod yn bregethwr, stori a adroddodd yn ddiweddarach yn ei lyfr Vom U-Boot zur Kanzel (O U-boat to Pulpit). Ar ddiwedd y rhyfel, ymddiswyddodd Niemöller ei gomisiwn.

Gweriniaeth Weimar ac addysg fel pastor

Ar 20 Gorffennaf 1919 priododd Else Bremer (20 Gorffennaf 1890 - 7 Awst 1961). Yr un flwyddyn, dechreuodd weithio ar fferm yn Yngersen ger Osnabrück ond na allai fforddio prynu ei fferm ei hun. Felly bu'n astudio diwinyddiaeth Protestanaidd yn Münster o 1919 i 1923.

Yn ystod Argyfwng y Ruhr ym 1920, bu'n gapten bataliwn y "III. Bataillon der Akademischen Wehr Münster" . Ordeiniwyd Niemöller ar 29 Mehefin 1924. [10] Yn dilyn hynny, penodwyd yr Eglwys Efengylaidd ef yn gurad Eglwys y Gwaredwr, Münster. Bu Niemöller yn weinidog Jesus Christus Kirche yn Dahlem, maestref cyfoethog o Berlin erbyn 1931.

Rôl yn yr Almaen Natsïaidd

Galwyd Martin Niemöller, 'Prisoner Personol' i Adolf Hitler yng ngwersyll crynhoi Sachsenhausen.

Fel y rhan fwyaf o weinidogion Protestannaidd, roedd Niemöller yn gefnogol i wrthwynebwyr y Gweriniaeth Weimar. Felly, croesawodd fynediad Hitler i rym yn 1933, gan gredu y byddai'n dod ag adfywiad cenedlaethol. Fodd bynnag gwrthwynebodd y "Paragraff Aryan". Yn 1936, llofnododd ddeiseb grŵp o eglwyswyr Protestanaidd a feirniadodd yn hallt ar bolisïau'r Natsïaid a datganodd bod y Paragraff Aryan yn anghydnaws â rhinwedd Cristnogol elusen.

Ymatebodd y Natsïaidd efo arestiadau a thafliadau màs yn erbyn bron i 800 o weinidogion a chyfreithwyr eglwysig. Yn 1933, sefydlodd Niemöller y Pfarrernotbund, sefydliad o weinidogion i "frwydro yn erbyn gwahaniaethu yn erbyn Cristnogion o gefndir Iddewig." Erbyn hydref 1934, ymunodd Niemöller â chynulleidfaoedd Lutheraidd a Phrotestaidd eraill megis Karl Barth a Dietrich Bonhoeffer wrth sefydlu'r Yr Eglwys Gyffesol

Cyhoeddodd [[Thomas Mann], pregethau Niemöller yn yr Unol Daleithiau a chanmolodd ei dewrder. Fodd bynnag, dim ond yn raddol y gadawodd Niemöller ei daliadau sosialaidd cenedlaethol a hyd yn oed wnaeth sylwadau am Iddewon o ffydd. Mewn un bregeth ym 1935, dywedodd: "Beth yw'r rheswm dros eu cosb amlwg, sydd wedi para am filoedd o flynyddoedd? Annwyl frodyr, mae'r rheswm yn hawdd ei roi: daeth yr Iddewon a Christ i'r groes!"

Felly, mae ymddygiad anghyffredin Niemöller yn aml yn ei gwneud yn ffigwr dadleuol ymhlith y rhai a wrthwynebodd y Natsïaid. Mae'r hanesydd Raimund Lammersdorf o'r farn bod Niemöller yn "oportiwnydd nad oedd wedi cythruddo â Hitler yn wleidyddol a dim ond dechreuodd wrthwynebu'r Natsïaid pan oedd Hitler yn bygwth ymosod ar yr eglwysi." Mae eraill yn pwysleisio'r risgiau a gymerodd Niemöller wrth wrthwynebu'r Natsïaid.

Pris a rhyddhad

Cafodd Niemöller ei arestio ar 1 Gorffennaf 1937 a'i dwyn i "Lys Arbennig" ar 2 Mawrth 1938 i gael ei roi ar gyfer gweithgareddau yn erbyn y Wladwriaeth. Cafodd gyfnod o garchar o saith mis mewn caer. Roedd ei gyfnod cadw yn fwy na g ei amser yn y carchar, felly fe'i rhyddhawyd ar ôl y treial. Yn union ar ôl gadael y Llys, cafodd ei ailarestio gan y Gestapo. Fe'i rhoddwyd mewn gwersylloedd crynhoi Sachsenhausen a Dachau o 1938 i 1945.] Rhyddhawyd ei gyn-gwmni cell Leo Stein o Sachsenhausen i fynd i America, ac ysgrifennodd erthygl am Niemöller ar gyfer The National Jewish Monthly yn 1941. Roedd adroddiadau Stein wedi gofyn i Niemöller pam ei fod erioed wedi cefnogi'r Blaid Natsïaidd, a atebodd Niemöller:

Dwi'n meddwl am hynny hefyd... Mae'n wir bod Hitler wedi fy mradychu. Cefais gynulleidfa gydag ef, fel cynrychiolydd yr Eglwys Brotestanaidd, cyn iddo ddod yn Ganghellor, yn 1932. Fe wnaeth Hitler addo imi, i warchod yr Eglwys, ac i beidio â chyflwyno unrhyw ddeddfau gwrth-Eglwys. Cytunodd hefyd i beidio â chaniatáu pogromau yn erbyn yr Iddewon, fel a ganlyn: "Bydd cyfyngiadau yn erbyn yr Iddewon, ond ni fydd unrhyw ghettos, na dim pogromau, yn yr Almaen." Rwy'n credu'n wir, o ystyried yr gwrth-Semitiaeth eang yn yr Almaen, ar yr adeg honno - y dylai Iddewon osgoi bod mewn swyddi neu seddi'r Llywodraeth yn y Reichstag. Roedd yna lawer o Iddewon, yn enwedig ymysg y Seionyddion, a gymerodd safiad tebyg. Roeddwn sicr am Hitler yn fy nghyfarfod ar y pryd. Ar y llaw arall, yr wyf yn casáu'r mudiad anffyddig cynyddol, a gafodd ei feithrin a'i hyrwyddo gan y Democratiaid Cymdeithasol a'r Comiwnyddion. Fe wnaeth eu gelyniaeth tuag at yr Eglwys fy nhynnu at Hitler am ychydig. Yr wyf yn talu am y camgymeriad hwnnw nawr; ac nid jest fi, ond miloedd o bobl eraill fel fi.

Ar ddiwedd Ebrill 1945, cafodd Niemöller - ynghyd â thua 140 o garcharorion uchel - eu cludo i'r Alpenfestung. O bosib roedd y grŵp yn cael ei ddefnyddio fel gwystlon mewn trafodaethau ildio. Roedd gan ei warchodwyr SS orchmynion i ladd pawb pe bai rhyddhad gan yr Allies yn digwydd. Fodd bynnag, cymerodd milwyr rheolaidd yr Almaen y carcharorion ac eu cadw'n ddiogel. Cafodd y grŵp cyfan ei rhyddhau yn y pen draw gan unedau o'r Seithfed Fyddin UDA.

Bywyd hwyr a marwolaeth

Yn 1947, gwadwyd ef y statws dioddefwr y Natsïaid. Ni wnaeth Niemöller ei hun wrthod ei euogrwydd ei hun yn ystod y drefn Natsïaidd. Ym 1959, gofynnwyd iddo am ei ymagwedd flaenorol tuag at Iddewon gan Alfred Wiener, ymchwilydd Iddewig i hiliaeth a throseddau rhyfel y drefn Natsïaidd. Mewn llythyr at Wiener, dywedodd Niemöller fod ei garcharu wyth mlynedd gan y Natsïaid yn trobwynt yn ei fywyd, ac ar ôl hynny roedd yn edrych ar bethau'n wahanol.

Roedd Niemöller yn llywydd yr Eglwys Brotestanaidd yn Hesse a Nassau o 1947 i 1961. Roedd yn un o gychwynnwyr Datganiad Ymddygiad Stuttgart yn cydnabod nad oedd yr eglwysi wedi gwneud digon i wrthsefyll y Natsïaid.

Wedi cyfarfod gyda Otto Hahn (tad cemeg niwclear) ym mis Gorffennaf 1954, daeth Niemöller yn heddychydd ac ymgyrchydd ar gyfer dadarfogi niwclear. Bu yn ffigur blaenllaw yn y mudiad heddwch yn yr Almaen ar ôl y rhyfel ac fe'i dygwyd hyd yn oed i'r llys yn 1959 oherwydd ei fod wedi siarad am y milwrol mewn ffordd anffodus iawn. Bu Niemöller hefyd yn cymryd rhan weithredol mewn protestiadau yn erbyn Rhyfel Fietnam a NATO.

Ym 1961, daeth yn llywydd Cyngor Eglwysi'r Byd. Enillodd Wobr Heddwch Lenin ym mis Rhagfyr 1966. Adeiladodd hefyd gapel bach yn Dachau, a drowyd yn amgueddfa gan lywodraeth yr Almaen. Byddai'n cyfarch ymwelwyr ac yn trafod ei amser yn y gwersyll yn ogystal â dosbarthu copïau o'i 'gerdd'. Pwysleisiodd fod ei amser yn y gwersyll yn llai pwysig na'r wers a ddysgodd yn y gerdd ac yn annog ymwelwyr i siarad bob amser dros eu brodyr a'u chwiorydd. Bu farw Niemöller yn Wiesbaden, Gorllewin yr Almaen, ar 6 Mawrth 1984, yn 92.

Ysgrifenniadau Saesneg dethol

• From U-boat to Pulpit, with an appendix From Pulpit to Prison by Henry Smith Leiper (Chicago, New York: Willett, Clark, 1937).
• Here Stnd I!  foreword by James Moffatt, translated by Jane Lymburn (Chicago, New York: Willett, Clark, 1937).
• The Gestapo Defied, Being the Last Twenty-eight Sermons by Martin Niemöller  (London [etc.]: W. Hodge and Company, Limited, 1941).
• Of Guilt and Hope, translated by Renee Spodheim (New York: Philosophical Library, [1947]).
• “What is the Church?” Princeton Seminary Bulletin, vol. 40, no. 4 (1947): 10–16.
• “The Word of God is Not Bound,” Princeton Seminary Bulletin, vol. 41, no. 1 (1947): 18–23.
• Exile in the Fatherland: Martin Niemöller’s Letters from Moabit Prison, translated by Ernst Kaemke, Kathy Elias, and Jacklyn Wilfred; edited by Hubert G. Locke (Grand Rapids, Mich.: W.B. Eerdmans Pub. Co., c1986).