Wicipedia

Mul

Anifail gwaith sydd wedi ei genhedlu o dad yn farch ceffyl a'r fam yn asen. Ceir ei ddrysu ar lafar â'r asyn.

Mae'r mul yn groesryw ceffyl domestig rhwng asyn (Equus asinus ) a cheffyl (Equus caballus). Mae'n epil asyn gwryw (jac) a cheffyl benywaidd (caseg).[1][2][3] Mae'r ceffyl a'r asyn yn wahanol rywogaethau, gyda niferoedd gwahanol o gromosomau; o'r ddwy hybrid cenhedlaeth gyntaf bosibl rhyngddynt, mae'r mul yn haws i'w gael ac yn fwy cyffredin na'r hinni, sef epil ceffyl gwrywaidd (march) ac asyn benywaidd (asen).

Mul
Enghraifft o'r canlynolhybrid Edit this on Wikidata
Mathmamal, packhorse Edit this on Wikidata
Y gwrthwynebhinny Edit this on Wikidata
Rhiant dacsonEquus Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Mul, Brasil

Mae mulod yn amrywio'n fawr o ran maint, a gallant fod o unrhyw liw. Maent yn fwy amyneddgar, yn galetach ac yn para'n hirach na cheffylau, ac yn cael eu hystyried yn llai ystyfnig a mwy deallus nag asynnod.[4]

Enwau eraill yn y Gymraeg

golygu
 
Mulod yn cludo offer bocsys Post yr Unol Daleithiau (US Mail), 2008

Gelwir yr anifal gan enwau eraill, nifer ohonynt yn ddifriol; bastad mul, mwlsyn, miwl, epil march ac asen.[1] Daw'r gair "mul" fel mewn sawl iaith Ewropeaidd arall, o'r Lladin, mūlus - nid yw'n glir o le ddaw'r gair honno.[1]

Ceir y cofnod cynharaf o'r gair 'asyn' yn y Gymraeg yn llawysgrif Brut Dingestow (sy'n destun cynnar o Brut y Brenhinoedd o'r 13g; "adurn muloed a meirch".[1]

Hanes

golygu
 

Daeth bridio mulod yn bosibl dim ond pan oedd ystod y ceffyl domestig, a darddodd o Ganol Asia tua 3500 CC, yn ymestyn i mewn i faes yr asyn domestig, a darddodd yng ngogledd-ddwyrain Affrica. Mae'n debyg bod y gorgyffwrdd hwn wedi digwydd yn Anatolia a Mesopotamia yng Ngorllewin Asia, a magwyd mulod yno cyn 1000 CC.[5]

Mae paentiad ym Meddrod Nebamun yn Thebes, sy'n dyddio o tua 1350 CC, yn dangos cerbyd wedi'i dynnu gan bâr o anifeiliaid sydd wedi'u hadnabod yn amrywiol fel onager,[6] fel mulod:[5] neu fel hinniaid ('bastard mul' - epil march ac asen).[7] Yr oedd Mulod yn bresennol yn Israel a Jiwdea yn amser y Brenin Dafydd.[5] Ymhlith y bas-reliefau sy'n darlunio Helfa'r Llew yn Ashurbanipal o Balas Gogleddol Ninefe mae delwedd glir a manwl o ddau ful yn llwythog â rhwydi ar gyfer hela.[7]

Nododd Homeros eu bod wedi cyrraedd Asia Leiaf yn yr Iliad yn 800 CC.[8]

Honnir bod Christopher Columbus wedi dod â mulod i'r Byd Newydd.[9]

Anatomeg

golygu
 
Mulod yn ystor yr Ail Ryfel y Boer, De Affrica, 1899-1902

Nodweddion corfforol mwyaf nodedig y mul yw:

  • Anffrwythlon (cromosomau o ddwy rywogaeth agos ond gwahanol nad ydynt yn caniatáu paru yn ystod meiosis ac felly'r amhosibl o gynhyrchu gametau);
  • Yn aml yn fwy nag asyn, gall fod yn fwy na'i ddau riant
  • Cot yn aml bae neu pangar du , yn fwy anaml lliw castanwydd, llwyd neu bae twyni (cotiau smotiog neu piebald yn bodoli yn yr Unol Daleithiau)
  • Pen swmpus a hirgul
  • Ffroenau ychydig yn ymledu
  • Clustiau hir, yn ddelfrydol canolradd o ran maint rhwng rhai'r ceffyl a'r asyn
  • Esgyrn ael amlwg;
  • Coesau tenau, main, tŵr canon a charnau lletach ar gyfer mulod drafft.

Mae gan y mul a'r mul y manteision canlynol:

  • O'r march, mwy o nerth a mwy o faintioli na'r asyn;
  • Pen asyn, mwy o sobrwydd a mwy o gadernid yn erbyn clefydau.

Anffrwythlondeb

golygu

Mae mulod gan amlaf yn ddi-haint. Mewn pum canrif, dim ond 60 o enedigaethau naturiol y ma'r British mule society wedi'u cofnodi oherwydd croesiadau digymell rhwng mulod,[10] sy'n dangos ymyloldeb y ffenomen a'r amhosibl bron yn ymarferol o greu rhywogaeth fasnachol hyfyw newydd ar gyfer bridwyr.

Mae'n hysbys ers 1999 mai'r gwahaniaethau mewn strwythurau cromosomaidd yn y ddwy rywogaeth riant [11] sy'n gyfrifol am y broblem paru cromosomau yn ystod meiosis, yn hytrach nag odrif y cromosomau mewn mulod.

Clefydau

golygu

Mae mulod a mulod yn bresennol mewn 10% o achosion anemia hemolytig difrifol sy'n gysylltiedig â gwrthgyrff y fam sydd wedi'u cynnwys mewn colostrwm yn ystod dyddiau cyntaf bwydo ar y fron. Mae'r achos wedi'i nodi ers canol y 1940au ac ers hynny mae wedi'i ddatrys trwy ditradu gwrthgyrff, oedi wrth fwydo ar y fron, a thrallwyso celloedd gwaed y fam.[12].

Y Mul a niwylliant Cymru

golygu

Mae'r mul yn aml yn cael ei weld fel creadur ystyfnig, er efallai'n annwyl) ac ychydig yn dwp yn niwylliant Gymraeg.

  • "Llyncu mul" - ffordd o ddweud bod rhywun yn pwdu neu mewn tymer ddrwg, "mae o'n llyncu mul am iddo golli'r gêm"[13]
  • "Cic mul" - cig galed, slei (defnyddir mwy fynych yn y Gogledd)[14]
  • Hwiangerdd 'Tasa gen i Ful Bach' - hwiangerdd i blant[15]

Gweler hefyd

golygu

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 "Mul". Geiriadur Prifysgol Cymru. Cyrchwyd 13 Chwefror 2024.
  2. ↑ "Mule Day: A Local Legacy". americaslibrary.gov. Library of Congress. 18 December 2013. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 28 September 2020. Cyrchwyd 22 September 2020.
  3. ↑ "What is a mule?". The Donkey Sanctuary. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 1 October 2020. Cyrchwyd 22 September 2020.
  4. ↑ Jackson, Louise A (2004). The Mule Men: A History of Stock Packing in the Sierra Nevada. Missoula, MT: Mountain Press. ISBN 0-87842-499-7.
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 Valerie Porter, Lawrence Alderson, Stephen J.G. Hall, D. Phillip Sponenberg (2016). Mason's World Encyclopedia of Livestock Breeds and Breeding Archifwyd 5 Chwefror 2023 yn y Peiriant Wayback (sixth edition). Wallingford: CABI. ISBN 9781780647944.
  6. ↑ Tomb-painting: Museum number EA37982. London: British Museum. Archived 25 June 2020.
  7. ↑ 7.0 7.1 Juliet Clutton-Brock (1981). Domesticated Animals from Early Times. Austin: University of Texas Press; London: British Museum (Natural History). ISBN 0292715323.
  8. ↑ "Homer, Iliad, Book 23, line 93". perseus.tufts.edu. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 October 2022. Cyrchwyd 12 October 2022. mules
  9. ↑ "Mules, mankind share a common history in modern world". The Daily Herald (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2 April 2023. Cyrchwyd 15 February 2020.
  10. ↑ http://wwwpsvt.free.fr/svt/bio/caryotype/caryotype.htm :Mae'r cofroddion mwyaf, y mulod a grëwyd gan croisement an âne (Equus asinus) gydag asyn (Equus caballus) yn ddi-haint. Ar ôl pum canrif, cofrestrodd y British Muls Society dim ond 60 o enedigaethau naturiol o hybridau. Dyma enw'r cromosomau (63) sy'n cyflwyno majeure anodd mewn atgenhedlu natur yng nghyd-destun rhaniad cellog. Mae cyflwr y cof yn cael ei gynhyrchu fel arfer mewn parau. Mewn ceffylau, mae'r cromosomau yn cyrraedd y rhif o 64, mewn asynnod 62."
  11. ↑ Raudsep et al., 1999
  12. ↑ "Thèse sur les hybrides équidés". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2014-02-26. Cyrchwyd 2024-02-13.
  13. ↑ "=llyncu". Geiriadur Prifysgol Cymru. Cyrchwyd 13 Chwefror 2024.
  14. ↑ "Cic mul". Geiriadur Prifysgol Cymru. Cyrchwyd 13 Chwefror 2024.
  15. ↑ "Tasa gen i ful bach". Gwefan Hwiangerddi Cymru. Cyrchwyd 13 Chwefror 2024.

Dolenni allanol

golygu
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Mul&oldid=12637979"