Wicipedia

Pedwar Pwynt ar Ddeg

rhaglen wleidyddol Arlywydd UDA ar gyfer y byd wedi'r Rhyfel Byd Cyntaf

Y Pedwar Pwynt ar Ddeg neu, hefyd, Un Deg Pedwar Pwynt yw’r enw a roddir ar nifer o gynigion a gyhoeddodd Arlywydd yr Unol Daleithiau Woodrow Wilson ar 8 Ionawr 1918 mewn araith i Gyngres yr Unol Daleithiau i roi diwedd ar y Rhyfel Byd Cyntaf. Ymladdodd yr Unol Daleithiau ar ochr Entente yn y rhyfel, ond nid oeddent yn ystyried ei hun yn rhwym wrth gytundebau y Cynghreiriaid (yn enwedig Ffrainc, Prydain a'r Eidal) ynghylch eu hamcanion Rhyfel. Roedd Wilson yn gobeithio gyda'r Pedwar Pwynt ar Ddeg i sefydlu heddwch teg a pharhaol. Roedd pwyslais y pedwar pwynt ar ddeg ar hunanbenderfyniad y cenhedloedd a sefydlu Cynghrair y Cenhedloedd.

Thomas Woodrow Wilson, awdur y Pedwar Pwynt ar Ddeg, 1919
Map o Armenia Wilson a Cwrdistan.[1] Gwnaethpwyd y penderfyniad ar y ffin gan Wilson.
Wilson gyda'i 14 Pwynt yn dewis rhwng hawliadau cystadleuol. Mae babanod yn cynrychioli honiadau Prydeinig, Ffrangeg, Eidalwyr, Pwyleg, Rwsiaid a'r gelyn. Cartŵn gwleidyddol, America, 1919.

Delfrydiaeth

golygu

Roedd delfrydau uchel yn yr araith, a ysgrifennwyd heb gydlynu nac ymgynghori ymlaen llaw â chymheiriaid Ewropeaidd, a chyhoeddodd Gynghrair y Cenhedloedd. Mae Wilson yn llwyddo i gael rhan o'i raglen i Gytundeb Versailles. Fodd bynnag, er gwaethaf y ddelfrydiaeth hon, dim ond pedwar pwynt y bydd Ewrop ar ôl y Rhyfel a fabwysiadwyd. Yn ogystal, bydd eu cymhwysiad ar lawr gwlad (yn enwedig hunan-benderfyniad) yn cael ei wrthod i drechu pobloedd (Almaenwyr o Awstria, Hwngariaid, ac ati) neu'r rhai nad ydynt yn cael eu cynrychioli mewn cyrff rhyngwladol (Iwcraniaid, Gwyddelod, ac ati), heb sôn am y bobloedd sydd wedi'u cytrefu. Gwrthododd Senedd yr Unol Daleithiau a chadarnhau Cytundeb Versailles, yn ogystal â mynd i mewn i Gynghrair y Cenhedloedd. Yn olaf, bydd Coridor Pwylaidd, a ganiataodd i Wlad Pwyl gael mynediad am ddim i'r môr, ond torri Gweriniaeth Weimar (yr Almaen) yn ddwy, gan roi esgus (ymysg dadleuon dros ailuno Almaenwyr Gwlad Pwyl) i Adolf Hitler ymosod ar Wlad Pwyl yn Medi 1939 a gydag hynny, dechrau'r Ail Ryfel Byd.

Fodd bynnag, mae'r Pedwar ar Ddeg Pwynt yn cadw'r cof am ddelfryd hardd. Fe wnaethant godi gobaith aruthrol o gael eu rhyddhau yn y colonïau.[2] Cyfieithwyd a lledaenwyd yr araith gan y wasg, yn enwedig mewn cylchoedd annibyniaeth yn Affrica ac Asia.[3] Cofiwyd darnau hyd yn oed yn ysgolion Tsieineaidd.[4]

Y Pedwar Pwynt ar Ddeg

golygu

Yn ôl Wilson, roedd yn ofynnol i bob plaid fynd i mewn i wyth o'r pedwar pwynt ar ddeg a godwyd yn ystod trafodaethau heddwch Versailles:

  1. Cytuniadau heddwch cyhoeddus, a ddaeth i ben yn agored, ac ar ôl hynny ni fydd cytundebau rhyngwladol cyfrinachol o unrhyw fath. (Y gwaharddiad ar ddiplomyddiaeth gyfrinachol.)
  2. Rhyddid llwyr i longau ar y môr, y tu hwnt i ddyfroedd tiriogaethol, mewn heddwch ac amser rhyfel.
  3. Diddymu, cymaint â phosib, yr holl rwystrau economaidd - hynny yw, masnach rydd.
  4. Cyfnewid gwarantau priodol i leihau arfau cenedlaethol i'r lleiaf sy'n gydnaws â diogelwch mewnol. (Diarfogi)
  5. Setliad rhydd, eang ei feddwl a hollol ddiduedd o'r holl gytundebau trefedigaethol, yn seiliedig ar lynu'n gaeth wrth yr egwyddor - wrth ddelio â phob mater sofraniaeth o'r fath - bod yn rhaid i fuddiannau'r bobl dan sylw bwyso cymaint â honiadau teg y llywodraethau y mae eu llywodraethau. (Dadwaddoli)
  6. Dadfeddiannu holl diriogaethau hen Ymerodraeth Rwsia, setlo'r holl broblemau sy'n ymwneud â Rwsia ... i roi cyfle di-rwystr i Rwsia bennu ei datblygiad gwleidyddol ei hun a sefydliadau cenedlaethol ... gyda sefydliadau o'i dewis. (Hunan-lywodraeth ar gyfer Rwsia ôl-tsaristaidd.)
  7. Rhaid gwagio ac ailadeiladu Gwlad Belg heb unrhyw ymgais i gyfyngu ar ei sofraniaeth, y mae'n ei mwynhau fel pobloedd eraill.
  8. Dylid sefydlu Cynghrair y Cenhedloedd gyffredinol o dan gytundebau penodol i ddarparu mesurau diogelwch cilyddol ar gyfer gwladwriaethau a thiriogaethau gwleidyddol ac annibynnol, mawr a bach.

Nid oedd y chwe phwynt arall, yn ôl Wilson, yn anhepgor, ond yn ddymunol:

  1. Rhaid adennill holl diriogaeth Ffrainc a dychwelyd ei thiriogaethau dan feddiant, a rhaid gwneud iawn am yr anghyfiawnder a wnaeth Prwsia i Ffrainc ym 1871 mewn cysylltiad ag Alsace-Lorraine. (Adolygiad o Gytundeb Frankfurt.)
  2. Rhaid adolygu ffiniau'r Eidal yn ôl gwahaniad cenedligrwydd y gellir ei adnabod yn glir. (Setliad materion Istria, Safwy, Dyffryn Aosta, Trieste a De Tirol.)
  3. Rhaid i bobloedd Ymerodraeth Awstria-Hwngari, y mae eu lle ymhlith y cenhedloedd yr ydym am eu gweld yn cael eu diogelu a'u sicrhau, gael y cyfle mwyaf rhydd i ddatblygu ymreolaethol. (Rhyddhad y bobloedd Slafaidd.)
  4. Dylid ymryddhau Rwmania, Serbia a Montenegro o luoedd allanol a dychwelyd y tiriogaethau dan feddiant, a dylai Serbia gael mynediad di-rwystr i'r môr.
  5. Rhaid sicrhau rhannau Twrcaidd yr Ymerodraeth Otomanaidd gyfredol o’u sofraniaeth ddiamheuol (annibyniaeth), ond rhaid sicrhau’r cenedligrwydd arall sydd bellach o dan lywodraeth Twrci o fywyd diogel a chyfle di-rwystr i ddatblygiad annibynnol; ar ben hynny, dylai'r Dardanelles aros ar agor fel llwybr rhydd, o dan warantau rhyngwladol, i longau masnach o bob gwlad.
  6. Rhaid sefydlu gwladwriaeth Bwylaidd annibynnol a chynnwys yr ardaloedd lle mae poblogaeth ddiamheuol o Wlad Pwyl: dylid sicrhau mynediad di-rwystr i'r môr.

Canlyniadau

Lluniwyd y Pedwar Pwynt ar Ddeg gan Wilson heb ymgynghori â'r Cynghreiriaid ac felly nid oeddent yn teimlo eu bod yn rhwym iddo. Roedd Prydain yn erbyn rhyddid ar y môr. Mynnodd Ffrainc wneud iawn am y difrod a gafwyd - na thrafodwyd yn y Pedwar Pwynt ar Ddeg - ac atodi Saarland. Roedd yr Eidal eisiau mwy o diriogaeth na'r hyn y gallai ei gael yn ôl y Pedwar Pwynt ar Ddeg.

O'i rhan, gwelodd yr Almaen, ar ôl iddi fethu â bod yn dramgwyddus yng ngwanwyn 1918, ffordd i ddod â'r rhyfel i ben heb lawer o anfantais. Gofynnodd am gadoediad yn seiliedig ar y Pedwar Pwynt ar Ddeg ym mis Hydref y flwyddyn honno, ond roedd cadoediad olaf 11 Tachwedd 1918 yn gyfystyr â chyfalafiad cudd.

O dan bwysau gan Wilson, y Pedwar ar Ddeg Pwynt oedd sylfaen Cynhadledd Heddwch Paris, ond gwyro oddi wrthynt mewn sawl ardal. Roedd Cytundeb Versailles felly yn siom fawr i'r Almaen, er bod llawer o'i ddarpariaethau (fel y rhai sy'n ymwneud ag Alsace-Lorraine a Gwlad Pwyl) yn ganlyniad y Pedwar Pwynt ar Ddeg.

Ni ddaeth dim o fasnach rydd. Dim ond o'r Almaen a'r gwledydd eraill a drechwyd y gofynnwyd am ddiarfogi. Nid oedd yr amod ynglŷn â'r cytrefi ond yn golygu bod cyn-drefedigaethau'r Almaen yn cael eu llywodraethu o hyn ymlaen gan y Cynghreiriaid fel ardaloedd mandad Cynghrair y Cenhedloedd.

Gwaddol

golygu

Am ei waith diflino dros heddwch fel wobrwywyd Wilson gyda Gwobr Heddwch Nobel yn 1919.[5]

Mabwysiadwyd y term Wilsonianism am fath o wleidyddiaeth a geisiau cydnabod hawliau a chreu cymod.[6][7] Ac er i Gynghrair y Cenhedloedd ddod i ben gyda dechra'r Ail Ryfel Byd, yn fuan wedi'r Rhyfel, sefydlwyd Cenhedloedd Unedig sy'n debyg iawn i gysyniad Wilson.

Oriel

golygu

Er bod Wilson yn cael ei weld fel gwleidydd efallai'n naïf gan y Gorllewin, mae ei enw yn dal i fod yn bwysig ymysg nifer o genhedloedd Dwyrain Ewrop ac enwyd sawl stryd a chodwyd sawl cofeb iddo gan y "Gwledydd Wilsonaidd" a daeth i fodolaeth wedi'r Rhyfel Byd Cyntaf, megis Tsiecoslofacia a Gwlad Pwyl. Ac mae ei waddol yn dal yn bwysig.[8]

Dolenni allanol

golygu

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ Broich, John. "Why there is no Kurdish nation". The Conversation (yn Saesneg). Cyrchwyd 2019-11-07.
  2. ↑ Script error: No such module "Biblio"..
  3. ↑ Script error: No such module "Biblio"..
  4. ↑ Nodyn:Ouvrage.
  5. ↑ https://www.nobelprize.org/prizes/peace/1919/summary/
  6. ↑ "copi archif" (PDF). Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2020-01-14. Cyrchwyd 2020-05-05.
  7. ↑ https://nationalinterest.org/feature/end-wilsonian-century-78426
  8. ↑ https://academic.oup.com/dh/article-abstract/40/1/155/2366094
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Pedwar_Pwynt_ar_Ddeg&oldid=11012161"