Treiglad

Newid mewn cytsain ar ddechrau gair yn ôl ei safle neu ei swyddogaeth yw treiglad. Mae treigladau'n nodweddiadol o'r ieithoedd Celtaidd, ond maent yn digwydd mewn sawl iaith arall fel Fula (iaith yng ngorllewin Affrica), Dholuo o Cenia a Nivkh (iaith o Siberia) a phob un o'r ieithoedd Celtaidd.

Mae gan yr ieithoedd Goedelaidd (Gaeleg yr Alban, Manaweg a Gwyddeleg) ddau dreiglad; tri sydd i'r Gymraeg a Chernyweg ac mae gan y Llydaweg (a'r Frythoneg) bedwar math. Drwy'r defnydd o'r treiglad, ym mhob un o'r ieithoedd Celtaidd, gallwn ddeall rhyw'r person y cyfeirir ato; er nghraifft yn y Gymraeg, pan ddywedir, ‘Mae ei chwch yn y porthladd’ gwyddwn mai merch bia'r cwch, nid dyn.

Treigladau yn Gymraeg

Mae cytsain cyntaf rhai geiriau yn y Gymraeg yn newid pan fônt yn dilyn geiriau fel 'i', 'yn' neu 'a'; gallant hefyd newid oherwydd cyd-destun gramadegol y frawddeg. Gall gair fel 'gardd' newid i 'ardd': h.y. mae'r 'g' yn diflannu, sy'n peri i'r cymal fod yn fwy llyfn, yn llai clogyrnaidd o ran sain; mae 'Tyrd i'th ardd! yn llifo'n fwy llyfn na 'Thyrd i dy gardd!'

Mae tri phrif dreiglad gan y Gymraeg, sef y treiglad meddal, y treiglad trwynol, a'r treiglad llaes ac mae'r llythyren a dreiglir bron yn ddieithriad yn meddalu gydag enwau benywaidd neu wrth gyfeirio at y ferch. Er enghraifft, pan fo'r gair 'coes' yn newid i 'fy nghoes' mae 'sain' caled yr 'ec' yn tawelu, neu'n meddalu gan droi'n 'ng' gyddfol.

Treiglad meddal

Treiglad mwyaf cyffredin y Gymraeg yw'r treiglad meddal, sy'n digwydd i'r llythrennau dilynol (ar ôl "i", er enghraifft);

• B → F; i Fangor
• C → G; i Gaerdydd
• D → Dd; i Ddolgellau
• G yn disgyn; i GWent
• Ll → L; i Langollen
• M → F; i Fynwy
• P → B; i Bont y Pŵl
• Rh → R; i Radyr
• T → D; i Dredegar

Treigladau meddal yn yr ieithoedd Celtaidd

Mae'r tabl yn dangos gweithrediadau treigladau meddal yn yr ieithoedd Celtaidd. Oherwydd bod gan bob iaith orgraff ei hun, mae'r treigladau wedi eu trefnu yn ôl eu seiniau. Mae hyn yn ei wneud yn haws i gymharu'r ieithoedd. Er enghraifft, mae çh ym Manaweg yn gyfartal â t (fain) yn yr ieithoedd Gaelaidd eraill.

Mae'r gell lwyd yn dangos bod dim treiglad meddal yn yr iaith honno am y llythyren honno.

Treigladau meddal yn yr ieithoedd Celtaidd

	Cytsain wreiddiol	Cytsain dreigledig
Ffurf gysefin	Sain (GSR)	Manaweg	Gaeleg yr Alban	Gwyddeleg	Cymraeg	Cernyweg	Llydaweg
p fain	ynganiad: [/pʲ/]			ynganiad: [/pʲ/] → ynganiad: [/fʲ/]
	Sillafiad			p → ph
p lydan	ynganiad: [/pˠ/]			ynganiad: [/pˠ/] → ynganiad: [/fˠ/]
	Sillafiad			p → ph
p	ynganiad: [/p/]	ynganiad: [/p/] → ynganiad: [/f/]	ynganiad: [/pʰ/] → ynganiad: [/f/]		ynganiad: [/p/] → ynganiad: [/b/]	ynganiad: [/p/] → ynganiad: [/b/]	ynganiad: [/p/] → ynganiad: [/b/]
	Sillafiad	p → ph	p → ph		p → b	p → b	p → b
t fain	ynganiad: [/tʲ/]	ynganiad: [/ʧ/] → ynganiad: [/h/], ynganiad: [/ʧ/]	ynganiad: [/tʲʰ/] → ynganiad: [/h/], ynganiad: [/hj/]	ynganiad: [/tʲ/] → ynganiad: [/h/]
	Sillafiad	çh → h, çh	t → th	t → th
t lydan	ynganiad: [/tˠ/]	ynganiad: [/tˠ/] → ynganiad: [/h/], ynganiad: [/t/]	ynganiad: [/t̪ʰ/] → ynganiad: [/h/]	ynganiad: [/tˠ/] → ynganiad: [/h/]
	Sillafiad	t, th → h, t, th	t → th	t → h
t	ynganiad: [/t/]				ynganiad: [/t/] → ynganiad: [/d/]	ynganiad: [/t/] → ynganiad: [/d/]	ynganiad: [/t/] → ynganiad: [/d/]
	Sillafiad				t → d	t → d	t → d
ch çh	ynganiad: [/ʧ/]	gweler t fain				ynganiad: [/ʧ/] → ynganiad: [/ʤ/]
	Sillafiad					ch → j
c fain k fain	ynganiad: [/c/]	ynganiad: [/c/] → ynganiad: [/ç/]	ynganiad: [/cʰ/] → ynganiad: [/çʰ/]	ynganiad: [/c/] → ynganiad: [/ç/]
	Sillafiad	c, k → ch	c → ch	c → ch
c lydan k lydan	ynganiad: [/k/]	ynganiad: [/k/] → ynganiad: [/x/]	ynganiad: [/kʰ/], ynganiad: [/xk/] → ynganiad: [/x/]	ynganiad: [/k/] → ynganiad: [/x/]
	Sillafiad	c, k → ch	c → ch	c → ch
c	ynganiad: [/k/]				ynganiad: [/k/] → ynganiad: [/g/]	ynganiad: [/k/] → ynganiad: [/g/]	ynganiad: [/k/] → ynganiad: [/g/]
	Sillafiad				c → g	k → g	k → g
b fain	ynganiad: [/bʲ/]	ynganiad: [/b/] → ynganiad: [/v/]	ynganiad: [/pj/], ynganiad: [/jp/] → ynganiad: [/vj/]	ynganiad: [/bʲ/] → ynganiad: [/vʲ/]
	Sillafiad	b → v	b → bh	b → bh
b lydan	ynganiad: [/bˠ/]	ynganiad: [/bw/], ynganiad: [/b/] → ynganiad: [/w/]	ynganiad: [/p/] → ynganiad: [/v/]	ynganiad: [/bˠ/] → ynganiad: [/w/]
	Sillafiad	bw, b → w	b → bh	b → bh
b	ynganiad: [/b/]				ynganiad: [/b/] → ynganiad: [/v/]	ynganiad: [/b/] → ynganiad: [/v/]	ynganiad: [/b/] → ynganiad: [/v/]
	Sillafiad				b → f	b → v	b → v
d fain	ynganiad: [/dʲ/]	ynganiad: [/ʤ/] → ynganiad: [/j/], ynganiad: [/ʤ/]	ynganiad: [/tʲ/] → ynganiad: [/j/]	ynganiad: [/dʲ/] → ynganiad: [/ʝ/]
	Sillafiad	j → y, j	d → dh	d → dh
d lydan	ynganiad: [/dˠ/]	ynganiad: [/dˠ/] → ynganiad: [/ɣ/], ynganiad: [/d/]	ynganiad: [/t̪/] → ynganiad: [/ɣ/]	ynganiad: [/d̪ˠ/] → ynganiad: [/ɣ/]
	Sillafiad	d → gh, d	d → dh	d → dh
d	ynganiad: [/d/]				ynganiad: [/d/] → ynganiad: [/ð/]	ynganiad: [/d/] → ynganiad: [/ð/]	ynganiad: [/d/] → ynganiad: [/z/]
	Sillafiad				d → dd	d → dh	d → z
j	ynganiad: [/ʤ/]	gweler d fain
	Sillafiad
g fain	ynganiad: [/gʲ/]	ynganiad: [/gʲ/] → ynganiad: [/y/]	ynganiad: [/kʲ/] → ynganiad: [/ʝ/]	ynganiad: [/ɟ/] → ynganiad: [/j/]
	Sillafiad	gi → yi, ghi	g → gh	g → gh
g lydan	ynganiad: [/gˠ/]	ynganiad: [/gˠ/] → ynganiad: [/ɣ/]	ynganiad: [/kˠ/] → ynganiad: [/ɣ/]	ynganiad: [/gˠ/] → ynganiad: [/ɣ/]
	Sillafiad	g → gh	g → gh	g → gh
g gron	ynganiad: [/g/]					ynganiad: [/g/] → ynganiad: [/w/]
	Sillafiad					g → w
g anghron	ynganiad: [/g/]					ynganiad: [/g/] → dim
	Sillafiad					g → dim
g	ynganiad: [/g/]				ynganiad: [/g/] → dim		ynganiad: [/g/] → ynganiad: [/x/]
	Sillafiad				g → dim		g → c'h
gw	ynganiad: [/gw/]				ynganiad: [/gw/] → ynganiad: [/w/]	ynganiad: [/gw/] → ynganiad: [/w/]	ynganiad: [/gʷ/] → ynganiad: [/w/]
	Sillafiad				gw → w	gw → w	gw → w
m fain	ynganiad: [/mʲ/]	ynganiad: [/m/] → ynganiad: [/v/]	ynganiad: [/mj/] → ynganiad: [/vj/]	ynganiad: [/bʲ/] → ynganiad: [/vʲ/]
	Sillafiad	m → v	m → mh	m → mh
m lydan	ynganiad: [/mˠ/]	ynganiad: [/mw/], ynganiad: [/m/] → ynganiad: [/w/]	ynganiad: [/m/] → ynganiad: [/v/]	ynganiad: [/mˠ/] → ynganiad: [/w/]
	Sillafiad	mw, m → w	m → mh	m → mh
m	ynganiad: [/m/]				ynganiad: [/m/] → ynganiad: [/v/]	ynganiad: [/m/] → ynganiad: [/v/]	ynganiad: [/m/] → ynganiad: [/v/]
	Sillafiad				m → f	m → v	m → v
f fain	ynganiad: [/fʲ/]	ynganiad: [/f/] → dim, ynganiad: [/f/]	ynganiad: [/f/], ynganiad: [/fj/] → dim	ynganiad: [/fʲ/] → dim
	Sillafiad	f → dim, f	f → fh	f → fh
f lydan	ynganiad: [/fˠ/]	ynganiad: [/fw/] → ynganiad: [/w/], ynganiad: [/fw/]	ynganiad: [/f/] → dim	ynganiad: [/fˠ/] → dim
	Sillafiad	fw → w, fw	f → fh	f → fh
s fain	ynganiad: [/sʲ/]	ynganiad: [/ʃ/] → ynganiad: [/h/], ynganiad: [/ʧ/], ynganiad: [/ʃ/]	ynganiad: [/ʃ/] → ynganiad: [/h/], ynganiad: [/hj/]	ynganiad: [/ʃ/] → ynganiad: [/h/], ynganiad: [/t/]
	Sillafiad	sh → h, çh, sh	s → sh	s → sh, ts
s lydan	ynganiad: [/sˠ/]	ynganiad: [/s/] → ynganiad: [/h/], ynganiad: [/t/]	ynganiad: [/s/] → ynganiad: [/h/]	ynganiad: [/sˠ/] → ynganiad: [/h/], ynganiad: [/t/]
	Sillafiad	s → h, t	s → sh	s → sh, ts
ll	ynganiad: [/ɬ/]				ynganiad: [/ɬ/] → ynganiad: [/l/], ynganiad: [/ɬ/]
	Sillafiad				ll → l, ll
r fain	ynganiad: [/rˠ/]		ynganiad: [/rˠ/] → ynganiad: [/ɾʲ/]
	Sillafiad		r
r lydan	ynganiad: [/rˠ/]		ynganiad: [/rˠ/] → ynganiad: [/ɾ/]
	Sillafiad		r
rh	ynganiad: [/r̥/]				ynganiad: [/r̥/] → ynganiad: [/r/], ynganiad: [/r̥/]
	Sillafiad				rh → r, rh
l fain	ynganiad: [/lʲ/]		ynganiad: [/ʎ/] → ynganiad: [/l/]
	Sillafiad		l
l lydan	ynganiad: [/lˠ/]		ynganiad: [/l̪ˠ/]
	Sillafiad		l
n fain	ynganiad: [/nʲ/]		ynganiad: [/ɲ/] → ynganiad: [/ɲ/]
	Sillafiad		n
n lydan	ynganiad: [/nˠ/]		ynganiad: [/n̪ˠ/] → ynganiad: [/n/]
	Sillafiad		n

Treiglad trwynol

Yr ail dreiglad yw'r treiglad trwynol, sy'n digwydd i'r llythrennau dilynol (ar ôl "yn" er enghraifft);

• B → M; ym Marri
• C → Ngh; yng Nghaerdydd
• D → N; yn Nolgellau
• G → Ng; yng Ngrug
• P → Mh; ym Mhont y Pridd
• T → Nh; yn Nhregaron

Treigladau trwynol yn yr ieithoedd Celtaidd

Mae'r tabl yn dangos gweithrediadau treigladau trwynol yn yr ieithoedd Celtaidd. Oherwydd bod gan bob iaith orgraff ei hun, mae'r treigladau wedi eu trefnu yn ôl eu seiniau. Mae hyn yn ei gwneud yn haws cymharu yr ieithoedd. Mae'r gell lwyd yn dangos bod dim treiglad trwynol yn yr iaith honno am y llythyren honno.

Treigladau trwynol yn yr ieithoedd Celtaidd

	Cytsain wreiddiol	Cytsain dreigledig
Ffurf gysefin	Sain (GSR)	Manaweg	Gaeleg yr Alban	Gwyddeleg	Cymraeg	Cernyweg	Llydaweg
p fain	ynganiad: [/pʲ/]			ynganiad: [/pʲ/] → ynganiad: [/bʲ/]
	Sillafiad			p → bp
p lydan	ynganiad: [/pˠ/]			ynganiad: [/pˠ/] → ynganiad: [/bˠ/]
	Sillafiad			p → bp
p	ynganiad: [/p/] |	ynganiad: [/p/] → ynganiad: [/b/]			ynganiad: [/p/] → ynganiad: [/m̥/]
	Sillafiad	p → b			p → mh
t fain	ynganiad: [/tʲ/]	ynganiad: [/ʧ/] → ynganiad: [/j/]		ynganiad: [/tʲ/] → ynganiad: [/dʲ/]
	Sillafiad	çh → j		t → dt
t lydan	ynganiad: [/tˠ/]	ynganiad: [/tˠ/] → ynganiad: [/dˠ/]		ynganiad: [/tˠ/] → ynganiad: [/dˠ/]
	Sillafiad	t, th → d		t → dt
t	ynganiad: [/t/]				ynganiad: [/t/] → ynganiad: [/n̥/]
	Sillafiad				t → nh
ch, çh	ynganiad: [/ʧ/]	gw. t fain
c fain k fain	ynganiad: [/c/]	ynganiad: [/c/] → ynganiad: [/ɟ/]		ynganiad: [/c/] → ynganiad: [/ɟ/]
	Sillafiad	c, k → g		c → gc
c lydan k lydan	ynganiad: [/k/]	ynganiad: [/k/] → ynganiad: [/ŋ̊/]		ynganiad: [/k/] → ynganiad: [/g/]
	Sillafiad	c, k → g		c → gc
c	ynganiad: [/k/]				ynganiad: [/k/] → ynganiad: [/ŋ̊/]
	Sillafiad				c → ngh
b fain	ynganiad: [/bʲ/]	ynganiad: [/b/] → ynganiad: [/m/]		ynganiad: [/bʲ/] → ynganiad: [/mʲ/]
	Sillafiad	b → m		b → mb
b lydan	ynganiad: [/bˠ/]	ynganiad: [/b/] → ynganiad: [/m/]		ynganiad: [/bˠ/] → ynganiad: [/mˠ/]
	Sillafiad	b → m		b → mb
b	ynganiad: [/b/]				ynganiad: [/b/] → ynganiad: [/m/]
	Sillafiad				b → m
d fain	ynganiad: [/dʲ/]	ynganiad: [/ʤ/] → ynganiad: [/nj/]		ynganiad: [/dʲ/] → ynganiad: [/nʲ/]
	Sillafiad	j → ny		d → nd
d lydan	ynganiad: [/dˠ/]	ynganiad: [/dˠ/] → ynganiad: [/nˠ/], ynganiad: [/d/]		ynganiad: [/d̪ˠ/] → ynganiad: [/n̪ˠ/]
	Sillafiad	d → n		d → nd
d	ynganiad: [/d/]				ynganiad: [/d/] → ynganiad: [/n/]
	Sillafiad				d → n
j	ynganiad: [/ʤ/]	gw. d fain
g fain	ynganiad: [/gʲ/]	ynganiad: [/gʲ/] → ynganiad: [/ŋ/]		ynganiad: [/ɟ/] → ynganiad: [/ɲ/]
	Sillafiad	g → ng		g → ng
g lydan	ynganiad: [/gˠ/]	ynganiad: [/gˠ/] → ynganiad: [/ŋˠ/]		ynganiad: [/g/] → ynganiad: [/ŋ/]
	Sillafiad	g → ng		g → ng
g	ynganiad: [/g/]				ynganiad: [/g/] → ynganiad: [/ŋ/]
	Sillafiad				g → ng
f fain	ynganiad: [/fʲ/]	ynganiad: [/f/] → ynganiad: [/v/]		ynganiad: [/fʲ/] → ynganiad: [/vʲ/]
	Sillafiad	f → v		f → bhf
f lydan	ynganiad: [/fˠ/]	ynganiad: [/fw/] → ynganiad: [/hw/], ynganiad: [/w/]		ynganiad: [/fʲˠ/] → ynganiad: [/w/]
	Sillafiad	fw → w		f → bhf

Treiglad llaes

Y trydydd treiglad yw'r treiglad llaes, sy'n digwydd i'r llythrennau dilynol (ar ôl "ei" er enghraifft);

• C → Ch; ei char hi
• P → Ph; ei phwrs hi
• T → Th; ei thocyn hi

Treigladau llaes yn yr ieithoedd Celtaidd

Mae'r tabl yn dangos gweithrediadau treigladau llaes yn yr ieithoedd Celtaidd. Oherwydd bod gan bob iaith ei horgraff ei hun, mae'r treigladau wedi eu trefnu yn ôl eu seiniau. Mae hyn yn ei gwneud yn haws cymharu yr ieithoedd. Mae'r gell lwyd yn dangos bod dim treiglad llaes yn yr iaith honno am y llythyren honno.

Treigladau llaes yn yr ieithoedd Celtaidd

	Cytsain wreiddiol	Cytsain dreigledig
Ffurf gysefin	Sain (GSR)	Manaweg	Gaeleg yr Alban	Gwyddeleg	Cymraeg	Cernyweg	Llydaweg
p	ynganiad: [/p/]				ynganiad: [/p/] → ynganiad: [/f/]	ynganiad: [/p/] → ynganiad: [/f/]	ynganiad: [/p/] → ynganiad: [/f/]
	Sillafiad				p → ph	p → f	p → f
t	ynganiad: [/t/]				ynganiad: [/t/] → ynganiad: [/θ/]	ynganiad: [/t/] → ynganiad: [/θ/]	ynganiad: [/t/] → ynganiad: [/z/]
	Sillafiad				t → th	t → th	t → z
c k	ynganiad: [/k/]				ynganiad: [/k/] → ynganiad: [/x/]	ynganiad: [/k/] → ynganiad: [/h/]	ynganiad: [/k/] → ynganiad: [/x/]
	Sillafiad				c → ch	k → h	k → c'h

Treigladau caled a chymysg yn Gernyweg

Defnyddir y treiglad caled i'r berfenw sy'n dilyn y geiryn ow mewn cystrawen beriffrastig, e.e. Yma’n maw ow tybri bara ‘Mae'r bachgen yn bwyta bara’.

Defnyddir y treiglad cymysg wedi geiryn adferfol (yn), geiryn rhagferfol (y) a rhagenw dibynnol ail berson unigol (-jy, ’th); e.e. yn fras ‘yn (ddir)fawr’; Prag y tysk ev? ‘Pam ei fod yn dysgu?’.

Ffurf gysefin	Cytsain wedi'i treiglo'n galed	Cytsain wedi'i treiglo'n gymysg
b	b→p	b→f, v
m	dim treiglad	m→f, v
d	d→t	d→t
g	g→k	g→h
go, gu gro, gru	gw. uchod	go/u→hwo/u gro/u→wro/u
gw	gw→kw	gw→hw, w