Wicipedia

Yr wyddor Georgeg

Yr wyddor Georgeg (Georgeg: ქართული დამწერლობა?, kartuli damts'erloba; yn llythrennol - "sgriptiau Georgaidd") yw'r tair system ysgrifennu a ddefnyddir ar hyn o bryd i ysgrifennu'r iaith Georgeg fel eu traddodiad llenyddol fel rhai o'r ieithoedd Cartfeleg eraill, Mingreleg, Svan, a Laz, ac yn achlysurol ieithoedd eraill y Cawcasws megis Oseteg ac Abchaseg yn ystod y 1940au.[1] Orgraff ffonemig sydd i'r iaith Georgeg ac mae'r wyddor gyfredol yn cynnwys 33 llythyren; roedd ganddi fwy yn wreiddiol, ond mae rhai wedi darfod (gweler y blychau tywyll yn y tabl).[2][3]

Yr wyddor Georgeg
Enghraifft o'r canlynolset, set, notation, gwyddor, script family Edit this on Wikidata
Mathsgript naturiol, system ysgrifennu, treftadaeth Edit this on Wikidata
IaithIeithoedd Cartfeleg, Georgeg Edit this on Wikidata
Dechrau/Sefydlu5 g Edit this on Wikidata
Yn cynnwysAsomtavruli, Nuskhuri, Mkhedruli, Mtavruli, Khutsuri, modern Georgian script Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Arwydd ffordd yn yr wyddor Georgeg a'r Lladin. Defnyddir Mtawruli fel prif lythrennau ar yr arwydd traffig yma
Testun mewn sgriptiau Georgeg Mkhedruli ac Asomtavruli ar yr un dudalen. Mae'r pennawd yn y sgript Mtawruli hefyd i'w weld ar y brig

Daw'r gair "wyddor" (Georgeg: ანბანი, anbani) o gyfuno enwau dwy lythyren gyntaf tair gwyddor y Georgeg; mae'r rhain yn wahanol iawn i'w gilydd, ond yn rhannu'r un drefn yn nhrefn yr wyddor.[4] Ysgrifennir Georgeg o'r chwith i'r dde ac yn swyddogol ni ddefnyddir priflythrennau.[5]

Mkhedruli - sgript brenhinol sifil Teyrnas Georgia, a ddefnyddir ar y pryd yn bennaf ar gyfer siarteri brenhinol - yw'r sgript safonol heddiw ar gyfer ieithoedd Georgaidd modern ac ieithoedd Cartfelaidd eraill, tra bod Asomtavruli a Nuskhuri yn cael eu defnyddio dim ond gan Eglwys Uniongred Georgia, yn nhestunau seremonïau crefyddol ac mewn eiconograffeg.

Tarddiad yr wyddor

golygu

Mae 'Croniclau Georgaidd' (7fed ganrif) yn honni i'r wyddor hon gael ei dyfeisio o dan deyrnasiad Pharnabazus I o Iberia (299-234 CC), (noder mai Iberia y Cawcasws golygir yma ac nid tiriogaeth Sbaen a Phortiwgal gyfoes) mewn cyfnod o ddylanwad diwylliannol Groegaidd cryf gan y wladwriaeth Seleucid gyfagos.[5]

Mae'r darganfyddiadau epigraffig diweddaraf yn cefnogi dyddio'r wyddor Georgeg gyntaf cyn Cristnogaeth. Yn Nek'resi (Kakheti), darganfuwyd pum arysgrif sydd wedi'u dyddio i'r 1af-3edd ganrif ar sail paleograffig. Dogfennau eraill sy'n perthyn i gyfnod hynaf yr wyddor Georgeg yw'r arysgrifau brithwaith ym mynachlogydd Georgaidd Palestina, arysgrif eglwys Bolnisi o'r 5ed ganri,[6] a rhai llinellau ar balimpsestau'r 5 i'r 6ed ganrif sy'n cynnwys testunau beiblaidd.[3][5]

Systemau ysgrifennu

golygu
 
Caligraffi yn yr Wyddor Georgeg

Er i Georgia ddod o dan ddylanwadau diwylliannol gwahanol yn ystod cyfnod ffurfio'r wyddor, nid oes amheuaeth mai'r wyddor Roegaidd a gafodd y dylanwad mwyaf dwys, i'r graddau bod yr wyddor Georgeg yn ei drafft cyntaf yn cynnwys llythrennau yn cyfateb i synau'r iaith Roeg nad ydynt yn bodoli yn y Georgeg.[2]

Fodd bynnag, roedd systemau ysgrifennu eraill yn parhau i gael eu defnyddio yn Georgia. Yng nghanol yr 2il ganrif, cododd y Dywysoges Serapita stela Graeco-Aramaeg ddwyieithog yn Mtskheta, sy'n defnyddio cymysgedd o ysgrifen Armeneg a Georgeg o'r enw armazi.[7]

Ysgrifennwyd y dogfennau hynaf mewn sgript o'r enw asomtavruli (ასომთავრული), neu "priflythyrennau", gan ei bod yn cynnwys prif lythrennau yn unig, i gyd o'r un maint.[5] Y sgript hon, a elwir hefyd yn mtavruli neu mrglovani, oedd yr unig system a ddefnyddiwyd hyd at y 9g, pan ymunodd y sgript Nuskhuri â hi (ნუსხური). Dim ond llythrennau bach sydd i Nuskhuri ac mae'n llawer mwy addas i'w ysgrifennu ar femrwn.[8]

Mae'r arysgrif gynharaf yn Nuskhuri yn dyddio i'r flwyddyn 835, ond dim ond o'r 10gy daeth y ffurf hon o ysgrifennu i ddefnydd cyffredin. Mae yna lawysgrifau lle mae dwy sgript y cyfnod hwnnw (asomtavruli a nuskhuri) yn cael eu defnyddio gyda'i gilydd. Gyda'i gilydd, galwyd y ddwy ffurf hyn yn khutsuri (ხუცური) yn y 12g, neu sgriptiau eglwysig, pan ddaeth trydedd ffurf ar ysgrifennu i'r amlwg, o'r enw mkhedruli (მხედრული), sy'n dal i gael ei defnyddio heddiw. Mae Eglwys Uniongred Georgia'n parhau, fodd bynnag, i ddefnyddio khutsuri ar gyfer testunau litwrgaidd.[8]

Paratowyd y fersiwn argraffadwy gyntaf o'r wyddor Georgeg gan genhadon Catholig. Y llyfr cyntaf a argraffwyd yn yr wyddor oedd Geiriadur Georgeg ac Eidaleg Stefano Paolini a Niceforo Irbachi, a welodd y golau yn Rhufain yn 1629 ar gyfer mathau'r Sacra Congregatio de Propaganda Fide.[9] Yn lle hynny, sefydlwyd y tŷ cyhoeddi Georgeg cyntaf ym 1712 dan nawdd y Brenin Vaxtang VI, ac ar fenter Sulxan-Saba Orbeliani.

Yn y 19g, dylid cofio diwygio orthograffig Ilia Ch'avch'avadze, a oedd yn dileu pum llythyren a oedd wedi dod yn ddiwerth dros amser.[10]

Ymhlith dylunwyr teipiau Georgeg yr 20g ceir Anton Dumbadze, a gyfarwyddodd Gweithdy Teipograffeg Tbilisi o 1972. Mae ei ddyluniadau'n dal i gael eu defnyddio heddiw i gynhyrchu'r mwyafrif o ffontiau digidol.[11]

Yr Wyddorau

golygu
 
Datblygiad y pedair llythyren Georgeg gyntaf, yn dangos y cysylltiad rhwng y tri math
 
Amrywiadau arddulliadol o'r llythrennau რ ac ლ ar arwydd enw stryd ar gyfer y Rustaveli Gamsiri, gyda sillafiad yr enw Rustaveli რუსთაველის yn debyg i ɦუსთავეჺის

Asomtavruli

golygu
Llythrennau asomtavruli
Ⴀ Ⴁ Ⴂ Ⴃ Ⴄ Ⴅ Ⴆ Ⴡ Ⴇ Ⴈ Ⴉ Ⴊ Ⴋ Ⴌ
Ⴢ Ⴍ Ⴎ Ⴏ Ⴐ Ⴑ Ⴒ Ⴣ ႭჃ, Ⴓ Ⴔ Ⴕ Ⴖ Ⴗ Ⴘ
Ⴙ Ⴚ Ⴛ Ⴜ Ⴝ Ⴞ Ⴤ Ⴟ Ⴠ Ⴥ  

Nuskhuri

golygu
Llythrennau nuskhuri
ⴀ ⴁ ⴂ ⴃ ⴄ ⴅ ⴆ ⴡ ⴇ ⴈ ⴉ ⴊ ⴋ ⴌ
ⴢ ⴍ ⴎ ⴏ ⴐ ⴑ ⴒ ⴣ ⴍⴣ, ⴓ ⴔ ⴕ ⴖ ⴗ ⴘ
ⴙ ⴚ ⴛ ⴜ ⴝ ⴞ ⴤ ⴟ ⴠ ⴥ

Mkhedruli

golygu
Llythrennau mkhedruli
ა ბ გ დ ე ვ ზ ჱ თ ი კ ლ მ ნ
ჲ ო პ ჟ რ ს ტ ჳ უ ფ ქ ღ ყ შ
ჩ ც ძ წ ჭ ხ ჴ ჯ ჰ ჵ ჶ ჷ ჺ ჸ ჹ

Trawslythrennu

golygu

Isod mae trawslythreniad o'r wyddor Georgeg i'r wyddor Ladin. Mae'r tabl cyntaf yn rhestru'r llythrennau hynny sy'n dal i gael eu defnyddio yn Georgeg yn unig.

Mkhedruli Asomtavruli Nuskhuri Enw Trawslythreniad swyddogol ISO 9984:1996 Trawslythreniad Gymraeg
Glyff Unicode Glyff Unicode Glyff Unicode
ა U+10D0 Ⴀ U+10A0 ⴀ U+2D00 AN A a A a A a
ბ U+10D1 Ⴁ U+10A1 ⴁ U+2D01 BAN B b B b B b
გ U+10D2 Ⴂ U+10A2 ⴂ U+2D02 GAN G g G g G g
დ U+10D3 Ⴃ U+10A3 ⴃ U+2D03 DON D d D d D d
ე U+10D4 Ⴄ U+10A4 ⴄ U+2D04 EN E e E e E e
ვ U+10D5 Ⴅ U+10A5 ⴅ U+2D05 VIN V v V v V v
ზ U+10D6 Ⴆ U+10A6 ⴆ U+2D06 ZEN Z z Z z Z z
თ U+10D7 Ⴇ U+10A7 ⴇ U+2D07 TAN T t T’ t’ T t
ი U+10D8 Ⴈ U+10A8 ⴈ U+2D08 IN I i I i I i
კ U+10D9 Ⴉ U+10A9 ⴉ U+2D09 KAN K’ k’ K k C c
ლ U+10DA Ⴊ U+10AA ⴊ U+2D0A LAS L l L l L l
მ U+10DB Ⴋ U+10AB ⴋ U+2D0B MAN M m M m M m
ნ U+10DC Ⴌ U+10AC ⴌ U+2D0C NAR N n N n N n
ო U+10DD Ⴍ U+10AD ⴍ U+2D0D ON O o O o O o
პ U+10DE Ⴎ U+10AE ⴎ U+2D0E PAR P’ p’ P p P p
ჟ U+10DF Ⴏ U+10AF ⴏ U+2D0F ZHAR Zh zh Ž ž Zh zh
რ U+10E0 Ⴐ U+10B0 ⴐ U+2D10 RAE R r R r R r
ს U+10E1 Ⴑ U+10B1 ⴑ U+2D11 SAN S s S s S s
ტ U+10E2 Ⴒ U+10B2 ⴒ U+2D12 TAR T’ T’ T t T t
უ U+10E3 Ⴓ U+10B3 ⴓ U+2D13 UN U u U u W w
ფ U+10E4 Ⴔ U+10B4 ⴔ U+2D14 PHAR P p P’ p’ P p
ქ U+10E5 Ⴕ U+10B5 ⴕ U+2D15 KHAR K k K’ k’ C c
ღ U+10E6 Ⴖ U+10B6 ⴖ U+2D16 GHAN Gh gh Ḡ ḡ Gh gh (rhwng g ac ch)
ყ U+10E7 Ⴗ U+10B7 ⴗ U+2D17 QAR Q’ q’ Q q Q q
შ U+10E8 Ⴘ U+10B8 ⴘ U+2D18 SHIN Sh sh Š š Sh sh
ჩ U+10E9 Ⴙ U+10B9 ⴙ U+2D19 CHIN Ch ch C’ c’ Tch tc (ch Saesneg)
ც U+10EA Ⴚ U+10BA ⴚ U+2D1A CAN Ts ts C’ c’ Ts ts
ძ U+10EB Ⴛ U+10BB ⴛ U+2D1B JIL Dz dz J j j j
წ U+10EC Ⴜ U+10BC ⴜ U+2D1C CIL Ts’ ts’ C c Ts ts
ჭ U+10ED Ⴝ U+10BD ⴝ U+2D1D CHAR Ch’ ch’ C c Tch tch
ხ U+10EE Ⴞ U+10BE ⴞ U+2D1E XAN Kh kh X x Ch ch
ჯ U+10EF Ⴟ U+10BF ⴟ U+2D1F JHAN J j J j J j
ჰ U+10F0 Ⴠ U+10C0 ⴠ U+2D20 HAE H h H h H h

Rhestrir y llythrennau nas defnyddir bellach isod.

Mchedroeli Asomtavroeli Noeschoeri Naam
Glief Unicode Glief Unicode Glief Unicode
ჱ U+10F1 Ⴡ U+10C1 ⴡ U+2D21 HE
ჲ U+10F2 Ⴢ U+10C2 ⴢ U+2D22 HIE
ჳ U+10F3 Ⴣ U+10C3 ⴣ U+2D23 WE
ჴ U+10F4 Ⴤ U+10C4 ⴤ U+2D24 HAR
ჵ U+10F5 Ⴥ U+10C5 ⴥ U+2D25 HOE
ჶ U+10F6 FI

Oriel

golygu
  •  
    arwydd ffordd
  •  
    Defnydd o'r wyddor Georgeg i ysgrifennu Abchaseg yn rannol er mwyn cymathu'r genedl honno adeg yr Undeb Sofietaidd (1938-1953)
  •  
    Car heddlu gyda'r wyddor arno
  •  
    Amrywiadau arddulliadol o'r llythrennau რ ac ლ ar arwydd enw stryd ar gyfer y Rustaveli Gamsiri, gyda sillafiad yr enw Rustaveli რუსთაველის yn debyg i ɦუსთავეჺის
  •  
    Defnyddir y llythyren Georgeg ⟨ღ⟩ (ghani) yn aml fel symbol cariad neu galon ar-lein
  •  
    Weithiau defnyddir y llythyren Georgeg ⟨ლ⟩ (lasi) fel llaw neu ddwrn mewn emoticons ( ex: ლ(╹◡╹ლ) )
  •  
    Glôb pos Wikipedia ar wal Sefydliad Wikimedia, 2010-10-26

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ "Georgian alphabet (Mkhedruli)". Omniglot. Cyrchwyd 24 Gorffennaf 2023.
  2. ↑ 2.0 2.1 "7, Unique Language and Script". Visit Georgia. Cyrchwyd 16 Gorffennaf 2011.
  3. ↑ 3.0 3.1 "Georgian". Ancient Scipt.com. Cyrchwyd 16 Gorffennaf 2011.
  4. ↑ "Georgian alphabet". Visit Georgia. Cyrchwyd 16 Gorffennaf 2011.
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 "Georgian Alphabet". Ocf.berkeley.edu. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 Ebrill 2012. Cyrchwyd 16 Gorffennaf 2011.
  6. ↑ "Copia archiviata". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 Tachwedd 2003. Cyrchwyd 20 Mawrth 2011. Kartli – il cuore della Georgia
  7. ↑ "Armazi". Armazi.com. Cyrchwyd 11 Gorffennaf 2011.
  8. ↑ 8.0 8.1 "History of the Georgian Language". Linguistics.byu.edu. Cyrchwyd 16 Gorffennaf 2011.
  9. ↑ O'r Lladin Sacra congregazione per la diffusione della fede, cynulleidfa o'r Curia Rhufeinig a oedd yn gyfrifol am efengylu a gymerodd, yn 1967, yr enw Cynulleidfa er Efengylu Pobloedd..
  10. ↑ {{ |title=Guram Sharadz (ed., 1987).Ilia Chavchavadze works, translated by Marjory and Oliver Wardrops. Tbilisi: Ganatleba, 1987 |url=https://dspace.nplg.gov.ge/bitstream/1234/3771/1/Works.pdf |access-date=23 Gorffennaf 2023 |publisher=Llyfrgell Genedlaethol Senedd Georgia.}}
  11. ↑ "Dumbadze Anton". Paratype.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 Hydref 2011. Cyrchwyd 16 Gorffennaf 2011.

Dolenni allanol

golygu
  Eginyn erthygl sydd uchod am Georgia. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Yr_wyddor_Georgeg&oldid=12968206"