Oseteg

Iaith o'r teulu ieithoedd Iranaidd a siaredir yn nhiroedd yr Osetiaid yw Oseteg (Oseteg: Ирыстон, wedi'i Ladineiddio: Iryston), ar lethrau canolog Mynyddoedd y Cawcasws, mewn ardal ar y ffin rhwng Ffederasiwn Rwsia a Georgia. Gelwir yr ardal yn Rwsia yn Ogledd Ossetia-Alania, tra gelwir yr ardal i'r de o'r ffin yn Dde Ossetia, a gydnabyddir gan Rwsia, Nicaragua, Venezuela a Nauru fel Gwladwriaeth annibynnol, ond a ystyrir gan weddill y gymuned ryngwladol fel rhan o Georgia. Mae nifer y siaradwyr Oseteg tua 614,350, gyda 451,000 yn Rwsia yn ôl cyfrifiad Rwsia 2010; sef 60% ohonynt yn byw yng Ngogledd Osetia a 10% yn Ne Osetia. Mae Oseteg yn perthyn i'r ieithoedd Scythian, Sarmataidd ac Alanaidd, ac o bosibl yn ddisgynyddion iddynt.

Oseteg

Enghraifft o'r canlynol	iaith naturiol, iaith fyw
Math	Eastern Iranian, Scythian
Enw brodorol	Ирон ӕвзаг
Nifer y siaradwyr	599,250 (2010)
cod ISO 639-1	os
cod ISO 639-2	oss
cod ISO 639-3	oss
System ysgrifennu	Yr wyddor Gyrilig, Ossetian Cyrillic alphabet
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Tudalen flaen rhifyn gyntaf y papur newydd Oseteg, Rastdzinad (1923)

Hanes

Map yr ieithoedd Iranaidd gan gynnwys Oseteg

Llwythi hanesyddol yr Osetiaid yn dangos lle ceir amrywiaeth tafodiaith

Logo y Wicipedia Oseteg. Erbyn Gorffennaf 2023 roedd dros 17,000 erthygl ar y Wicipedia Oseteg. Mae hyn yn cymharu â dros 280,000 erthygl ar Wicipedia Cymraeg er bod nifer tebyg o siaradwyr. Dangosa hyn, ymhlith ffactorau eraill, diffyg addysg, cefnogaeth, bri a statws sydd i'r iaith Oseteg ers cenedlaethau

Mae'r iaith Oseteg yn perthyn i gangen gogledd-ddwyrain Iran o ieithoedd Indo-Ewropeaidd.

Eicon ISO 639 iaith Oseteg, os

Fe'i hystyrir yn etifedd y 4 tafodiaith Scythian o Hynafiaeth (y mae'n cadw ac yn datblygu'r nodweddion ffonetig sylfaenol sy'n eu gwahanu oddi wrth ieithoedd Iranaidd hynafol eraill) ac Alaniaid yr Oesoedd Canol.

Ceir arysgrif yn yr hen wyddor Groegaidd mewn Oseteg o'r 10fed-12fed ganrif i'w chael yn Arxyz, yr ardystiad hynaf y gwyddys amdano o'r iaith Oseteg.

Ysgrifennwyd Oseteg yn llawn am y tro cyntaf yn ystod y 18g gyda fersiwn o'r wyddor Arabeg. Yna ym 1844, datblygwyd dull o ysgrifennu Oseteg gyda'r wyddor Gyrilig gan Sjoegren. Rhwng 1923 a 1937 defnyddiwyd fersiwn o'r wyddor Ladin i ysgrifennu'r iaith, ac ers 1938 mae'r wyddor Gyrilig wedi cael ei defnyddio, er o 1938 i'r 1950au, defnyddiwyd fersiwn o'r wyddor Sioraidd i ysgrifennu Oseteg yn Ne Osetia.

Mae traddodiad ysgrifenedig yn Oseteg (mewn mathau Irian a Digoreaidd) o ddiwedd y 18g. Mae yna lawer o epigau yn Oseteg, yr enwocaf yw rhai rhyfelwyr Nart. Sefydlwyd yr iaith lenyddol gan y bardd Kostá Jetagúrov (1859-1906).

Parth

Oseteg yw iaith genedlaethol a llenyddol y genedl Osetia, sy'n rhychwantu tiriogaeth Gweriniaeth Ymreolaethol Gogledd Ossetia-Alania ac yng Ngweriniaeth hunan-gyhoeddedig De Ossetia.

Gelwir y rhanbarth Rwsiaidd yn Ogledd Ossetia-Alania (Alania ar lafar), gyda'r brifddinas Vladikavkaz), tra bod yr ochr Sioraidd yn Ne Osetia (prifddinas Tskhinvali). Mae tua 500,000 o siaradwyr iaith Oseteg, gyda 60% ohonynt yn byw yng Ngogledd Osetia a 15% yn Ne Ossetia.

Amrywiadau

Mae dwy dafodiaith neu amrywiad daearyddol: iron a digoron (Ирон) a Дигор), yr amrywiad cyntaf yw'r un a siaredir amlaf, er bod y ddau yn swyddogol. Gellir adnabod Oseteg Ysgrifenedig yn hawdd oherwydd ei bod yn defnyddio'r llythyren æ, nad yw'n wir mewn unrhyw iaith arall sy'n defnyddio'r wyddor Gyrilig. Ceir llenyddiaeth Oseteg wedi ei hysgrifennu yn yr wyddor Sioraidd gan bod De Osetia wedi bod yn rhan o Weriniaeth Sofietaidd Sosialaidd Georgia ac yn rhan o deyrnas Georgia ers canrifoedd.

Mae'r ddwy dafodiaith Osseteg yn ddigon gwahanol i beidio â bod yn ddealladwy i'r ddwy ochr. Mae, er enghraifft, tua 2,500 o eiriau yn Digor nad ydynt yn bodoli yn Iron. Hyd at 1937, roedd Digor mewn gwirionedd yn cael ei hystyried yn iaith ar wahân, ac mae rhai ysgolheigion o Ogledd Ossetia yn dal i ddadlau bod Iron a Digor ill dau yn ieithoedd cyflawn, yn hytrach na thafodieithoedd yn unig. Mae'n ymddangos bod y gwahaniaethau ffonetig, morffolegol a geirfaol rhyngddynt yn fwy na rhwng Chechen ac Ingush, yn ôl Aslan Doukaev o Wasanaeth Gogledd Cawcasws RFE/RL.

Gall y rhan fwyaf o siaradwyr Digor ddeall Iron, ond nid i'r gwrthwyneb. Mae cyfansoddiad Gogledd Osetia yn crybwyll y ddwy dafodiaith fel iaith y wladwriaeth, ond, am resymau sy'n parhau i fod yn aneglur, nid yw'r senedd weriniaethol eto wedi pasio'r gyfraith ar yr ieithoedd gwladwriaethol a ddrafftiwyd yn 2005. Lansiodd Teledu Gwladwriaethol Gogledd Osetia raglen yn Digor oddeutu 2011.

Defnydd o'r iaith

Ymddangosodd y llyfr cyntaf a argraffwyd yn Oseteg ym 1798. Cyhoeddwyd y papur newydd cyntaf, Iron Gazet, ar 23 Gorffennaf 1906 yn Vladikavkaz.

Tra mai Oseteg yw'r iaith swyddogol yn y rhannau gogleddol a deheuol, ynghyd â Rwsieg, mae ei defnydd wedi'i gyfyngu i gyhoeddi deddfau newydd mewn papurau newydd Osetia. Mae dau brif bapur newydd Osetia: Ræstdzinad ( Рæстдзинад "Gwir") yn y Gogledd a Xurzærin (Хурзæрин, "Enfys") yn y De. Mae rhai papurau bro bach yn ysgrifennu rhan o'r erthyglau yn Oseteg. Ceir cylchgrawn misol Max dug (Мах дуг, "Ein cyfnod"), wedi'i neilltuo i farddoniaeth a ffuglen lenyddol.

Dysgir Oseteg mewn ysgolion uwchradd, a gall siaradwyr brodorol yr iaith Oseteg dderbyn cyrsiau mewn llenyddiaeth Osseteg.

Cyhoeddwyd y Beibl iaith Oseteg cyntaf yn 2010, ac, ar hyn o bryd dyma'r unig fersiwn lawn o'r Beibl yn yr iaith Oseteg. Ym mis Mai, 2021, cyhoeddodd Cymdeithas Feiblaidd Rwsia ei bod yn cwblhau cyfieithiad Beiblaidd i Ossetian; mae'r gwaith codi arian yn parhau er mwyn ei argraffu.

Lansiwyd Осетия – Ирыстон ('Ossetia-Iryston'), sianel deledu lloeren ddwyieithog Oseteg a Rwsieg yn 2017, Lansiwyd yng Ngogledd Osetia ond disgwylwyd y byddai De Osetia yn gallu manteisio hefyd. Mae'r sianel yn cynnwys sgyrsiau yn yr Oseteg a Rwsieg ac amrywiaeth o raglenni a ffilmiau tramor a Rwsieg. Mae'r sianel hefyd ar gael ar Youtube.

Pryder

Ers o leiaf ddechrau'r 21g, mae swyddogion a deallusion yng Ngweriniaeth Gogledd Osetia-Alania yn Rwsia a Gweriniaeth anghydnabyddiedig De Osetia i raddau helaeth wedi mynegi pryder ynghylch y gostyngiad graddol yn nifer y bobl sy'n siarad Oseteg mewn gwirionedd.

Gan adlewyrchu'r dirywiad hwnnw, dynododd UNESCO yn 2009 yr iaith yn "fregus", y categori cyntaf yn ei ddosbarthiad pedair haen o ieithoedd sydd mewn perygl o ddiflannu.

Ond mae Osetiaid yn y ddau boliti mewn gwirionedd yn siarad gwahanol ffurfiau ar yr iaith, sy'n creu rhwystrau i gydweithredu rhyngddynt i osgoi'r perygl y bydd y ddwy dafodiaith ymhen amser yn diflannu. O'r ddwy dafodiaith Ossetia, siaredir Digor yng ngorllewin Gweriniaeth Gogledd Osetia-Alania ac yn Kabardino-Balkaria cyfagos, a Iron yn nwyrain Gogledd Osetia a De Osetia.

Yn ymwybodol o’r perygl y gallai’r iaith Oseteg farw o fewn cenhedlaeth neu ddwy, mae awdurdodau Gogledd Ossetia wedi mabwysiadu dwy raglen olynol (2008-12 a 2013-2015) i hyrwyddo astudiaeth o amrywiad Digor o Oseteg ymhlith y genhedlaeth iau, nad yw eu rhieni mewn llawer o achosion yn siarad yr iaith eu hunain ac felly’n methu â’i throsglwyddo i’w plant. Mae Oseteg yn bwnc gorfodol ym mhob ysgol a meithrinfa, ac mae ystod eang o werslyfrau newydd yn Digor wedi’u comisiynu i baratoi ar gyfer ysgolion dethol i newid i Oseteg fel yr iaith y caiff pob pwnc arall ei addysgu ynddi.

Mae mudiadau fel yr Endangered Language Alliance (ELA) yn dangos pryder dros ddyfodol yr iaith.

Yr Wyddor

Mae gan ffurf lenyddol yr iaith 35 ffonem: 26 cytsain, 7 llafariad a 2 dipthong.

• Yr Wyddor Gyrlig (ers 1937): А/а, Ӕ/ӕ, Б/б, В/в, Г/г, Гъ/гъ, Д/д, Дж/дж, Дз/дз, Е/е, Ё/ё, Ж/ж, З/з, И/и, Й/й, К/к, Къ/къ, Л/л, М/м, Н/н, О/о, П/п, Пъ/пъ, Р/р, С/с, Т/т, Тъ/тъ, У/у, Ф/ф, Х/х, Хъ/хъ, Ц/ц, Цъ/цъ, Ч/ч, Чъ/чъ, Ш/ш, Щ/щ, Ъ/ъ, Ы/ы, Ь/ь, Э/э, Ю/ю, Я/я.

• Yr Wyddor Ladin (Defnyddiwyd yr wyddor Ladin yn yr Undeb Sofietaidd rhwng 1923 a 1937): A/a, Æ/æ, B/b, C/c, Č/č, D/d, E/e, F/f, G/g, H/h, I/i, J/j, K/k, L/l, M/m, N/n, O/o, P/p, Q/q, R/r, S/s, Š/š, T/t, U/u, V/v, X/x, Y/y, Z/z, Ž/ž

Gramadeg

Yn ôl ymchwilydd Osetaidd, Vasily Abaev,

“

“Dros y canrifoedd, dylanwad a chyfnewidiad â’r ieithoedd Cawcaseg, mae Osseteg wedi dod yn debyg iddynt mewn rhai ffyrdd, yn enwedig yn ei ffoneteg a’i geiriadur. Serch hynny, mae'r iaith wedi cadw ei strwythur gramadegol a'i geirfa sylfaenol; ni ellir amau ​​ei pherthynas â'r teuluoedd ieithyddol Iran, er gwaethaf gwahaniaethau sylweddol rhyngddynt.

”

Mae Oseteg yn cadw sawl agwedd hynafol ar Hen Iraneg, megis wyth achos a rhagddodiaid berfol. Fodd bynnag, nid yr wyth achos yw'r achosion Indo-Iranaidd gwreiddiol, a eryduodd yn y pen draw oherwydd newidiadau mewn ffonoleg. Mae achosion Oseteg modern, ac eithrio'r enwebol, i gyd yn deillio o un achos arosgo a oroesodd o Hen Iraneg ac a rannwyd yn y pen draw yn saith achos newydd gan siaradwyr Oseteg. Byddai hyn yn atgoffa rhywun o'r Tochareg.

Perthynas Ieithyddol

Mae Osseteg yn perthyn i'r ieithoedd gogledd-ddwyrain Iran o fewn y teulu ieithoedd Indo-Ewropeaidd. Mae'r iaith hefyd yn perthyn i Perseg (De-orllewin Iran) a Chwrdeg (Gogledd-orllewin Iran). Mae Oseteg felly hefyd yn perthyn i'r rhan fwyaf o ieithoedd Ewrop, gan gynnwys y Gymraeg.

Cymhariaeth ag ieithoedd Indo-Ewropeaidd eraill

Cymraeg	tân	mis	newydd	mam	chwaer	nos	trwyn	tri	coch/rhudd	melyn	gwyrdd	blaidd
Oseteg	арт art	мӕй mæĭ	нӕуӕг næwæg	мад mad	хо xo	ӕхсӕв æxsæv	фындз fındz	ӕртӕ ærtæ	сырх sırx	бур bur	цъӕх c'æx	бирӕгъ biræg'
Pashto	اور ōr	مياشت myāšt	نوی nəway	مور mōr	خور xōr	شپه špah	پوزه pōzah	درې drē	سور sur	زيړ zyaṛ	شين šin	لېوه lēwə
Cyrdeg	agir / ar	meh/heyv	nu	mak/dayik	xwişk	şev	poz	sê	sor	zerd/bor	kesk/şîn	gur / wir
Mazanderani	tash	mung	nou	mār	khakher	shu	feni	se	serkh	zard	suz	werg
Perseg	آتش ātaš	ماه māh	نو now	مادر mādar	خواهر xwāhar	شب šab	بینی / پوزه pozeh / bini	سه seh	سرخ sorx	بور/ زرد zard / bur	سبز sabz	گرگ gorg
Sansgrit	अग्नि॔ः agníḥ	मा॔स/मा॔सः mā́s/mā́saḥ	न॔वः/न॔व्यः návaḥ/návyaḥ	मा॔ता mā́tā	स्व॔सा svásā	न॔क/न॔क्तिः nák/náktiḥ	न॔स/ना॔सा nás/nā́sā	त्र॔यः tráyaḥ	रुधिर॔ः rudhiráḥ	पि॔त pít	ह॔रिः háriḥ	वृ॔कः vṛ́kaḥ
Almaeneg	Feuer	Monat	neu	Mutter	Schwester	Nacht	Nase	drei	rot	gelb	grün	Wolf
Latin	ignis	mēnsis	novus	māter	soror	nox	nasus	trēs	ruber	flāvus, gilvus	viridis	lupus
Groegeg	φωτιά fôtiá	μήνας mếnas	νέος néos	μητέρα mêtéra	αδελφή adelfế	νύχτα nýhta	μύτη mýtê	τρία tría	κοκκινός kokkinós	κίτρινος kítrinos	πράσσινος prássinos	λύκος lýkos
Armeneg	հուր hur	ամիս amis	նոր nor	մայր mayr	քույր k'uyr	գիշեր gišer	քիթ k'it'	երեք yerek'	կարմիր karmir	դեղին değin	կանաչ kanač	գայլ gayl
Lithwaneg	ugnis	mėnuo	naujas	motina	sesuo	naktis	nosis	trys	raudonas	geltonas	žalias	vilkas
Rwseg	огонь ogon'	месяц mesâc	новый novıĭ	мать mat'	сестра sestra	ночь noč'	нос nos	три tri	красный krasnıĭ	жёлтый žëltıĭ	зелёный zelënıĭ	волк volk
Gwyddeleg	tine	mí	nua	máthair	deirfiúr	oíche	srón	trí	dearg/rua	buí	glas	faolchú

Dolenni allanol

Comin Wikimedia

Mae gan Gomin Wikimedia
gyfryngau sy'n berthnasol i:

Oseteg

• Ossetian language gwybodaeth am yr iaith ar wefan Omniglot
• Cân 'Made in Osetia fideo ar Youtube
• One Nation, Two Polities, Two Endangered Ossetian Languages? eitem ar wefan Radio Free Europe/Radio Liberty