Abchaseg
Iaith Gawcasaidd Gogleddol yw Abchaseg neu Abcaseg,[2] a siaredir yn bennaf yn Abchasia (gwlad fach hunanlywodraethol a hawlir gan Georgia) a rhannau o Dwrci gan yr Abcasiaid.
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | iaith naturiol, iaith fyw  |
|---|---|
| Math | Abkhaz-Abaza, ieithoedd Gogledd-orllewin y Cawcasws |
| Label brodorol | Аԥсшәа |
| Enw brodorol | Аԥсуа бызшәа |
| Nifer y siaradwyr | |
| cod ISO 639-1 | ab |
| cod ISO 639-2 | abk |
| cod ISO 639-3 | abk |
| Gwladwriaeth | Twrci, Rwsia, Gwlad Iorddonen, Syria, Irac, Georgia, Abchasia |
| System ysgrifennu | Yr wyddor Gyrilig |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
Credir bron i sicrwydd bod Abchaseg wedi ei siarad yn y rhanbarth ers cyn hanes a cheir enghreifftiau cynharaf ohoni ar ddarnau o grochenwaith Groeg yr Henfyd. Ni cheir nemor ddim cofnod ysgrifenedig wedyn nes cofnodion y teithiwr Twrceg, Evliya Çelebi yn 18g.[3]
Mae mwyafrif yr ieithoedd Cawcasaidd yn unochrog / tua 40 /. Maent wedi'u rhannu'n 4 grŵp: Abkhazo-Adygian, Nakh, Daghestaneg a Kartveleg.
Rhennir grŵp Abkhazo-Adygian yn ei dro yn ddau grŵp: Abkhazo-Abaseg (ieithoedd Abchaseg ac Abazian) ac Adygian (ieithoedd Adygean, Kabardinian-Cherkessian). Mae'r safle canolradd rhyngddynt wedi'i feddiannu gan yr iaith Ubykh, sydd eisoes wedi diflannu hyd yn oed yn Nhwrci. Cynrychiolir yr holl ieithoedd hyn, ac eithrio Ubykh, yn y Cawcasws.[4]
Mae'r iaith wedi ei nodweddi gan amrywiaeth eang o gytseiniaid.[4]
Statws
golyguMae'r iaith wedi ei rhestri fel iaith dan fygythiad gan UNESCO. Ar 14 Tachwedd 2007 pasiodd Senedd Abchasia ddarlleniad olaf y mesur "Ar iaith y wladwriaeth yng Ngweriniaeth Abchasia" a bwriadwyd bod cyrff y llywodraeth yn gweithredu'n Abchaseg erbyn 2015 yn ogystal â mesurau eraill o blaid yr iaith. Ceir teledu a radio mewn Abchaseg ond tameidiog bu'r ymdrechion i wneud yr iaith yn brif-ffrwd yn wyneb rhuglder a phoblogrwydd Rwsieg.[5]
Credir bod yr iaith wedi ei siarad yn ardal Abchasia ers amser cynnar iawn.[6] Nid yw'n perthyn i Georgeg, yn wir cafwyd perthynas wladychol gan siaradwyr Geogrieg ar Abchasieg gydag ymdrech i ddileu addysg Abchaseg yn ystod a wedi'r Ail Ryfel Byd.[7]
Ysgrifennu
golyguYsgrifennir yr iaith yn y Yr wyddor Gyrilig gyda rhai addasiadau. Bu i'r ieithydd Rwsieg o deulu Almaeneg, y Barwn Pyotr Karlovich Uslar, gofnodi nodweddion yr iaith (ac ieithoedd eraill y Cawcasws) yn yr 1860au.
Roedd yr wyddor a greodd Uslar ar gyfer Abkhaz ym 1862 yn cynnwys 37 llythyren. Mae'r rhan fwyaf o'r rhain yn seiliedig ar lythyrau Cyrilig, gydag amrywiol farciau diacritig ynghlwm. Ond cynhwyswyd ychydig o lythrennau Lladin (h, i, j), a hefyd y llythyren Roegaidd llythrennau bach nu (mewn dau amrywiad).
Mae'r ail wyddor Abchaseg, a grëwyd yn 1909 gan Alexei Chochua, yn fersiwn addasedig ac estynedig o wyddor Uslar. Roedd yn cynnwys 55 llythyren, eto wedi'u seilio'n bennaf ar lythrennau Cyrilig ond gydag ychydig o lythrennau Lladin (I, q, h) a'r Groeg nu.7
Y drydedd wyddor Abkhaz oedd yr Wyddor Ddadansoddol Abkhaz, fel y'i gelwir, o 77 o lythyrau, a ddyfeisiwyd gan yr Academydd Nikolai Yakovlevich Marr ym 1926 ar sail y sgript Ladin gyda defnydd helaeth o farciau diacritical (ac ychydig lythyrau yn seiliedig ar Cyrilic, e.e. sh).[8]
Enghraifft o destun
golyguДарбанзаалак ауаҩы дшоуп ихы дақәиҭны. Ауаа зегь зинлеи патулеи еиҟароуп. Урҭ ирымоуп ахшыҩи аламыси, дара дарагь аешьеи аешьеи реиԥш еизыҟазароуп.[9]
Wedi ei Rhufeinio
golyguDarbanzaalak auaɥy dshoup ihy daqwithny. Auaa zegj zinlei patulei eiqaroup. Urth irymoup ahshyɥi alamysi, dara daragj aesjei aesjei reiphsh eizyqazaroup.
Cyfieithiad Cymraeg
golyguMae pob bod dynol yn cael ei geni yn rhydd a chyfartal mewn urddas ac hawliau. Maen nhw yn cael rhesymeg a chydwybod a dylen nhw ymddwyn mewn ysbryd brawdoliaeth tuag at ei gilydd.
Cyfieithiad Saesneg
golyguAll human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.
Cyfeiriadau
golygu- ↑ (yn en) Ethnologue (25, 19 ed.), Dallas: SIL International, ISSN 1946-9675, OCLC 43349556, Wikidata Q14790, https://www.ethnologue.com/
- ↑ Geiriadur yr Academi, s.v. Abkhaz 2
- ↑ https://abkhazworld.com/aw/abkhazians/language/1618-was-abkhazian-spoken-in-abkhazia-in-medieval-times-by-thomas-wier
- ↑ 4.0 4.1 https://abkhazworld.com/aw/abkhazians/language/662-the-abkhazian-language
- ↑ https://abkhazworld.com/aw/abkhazians/language/539-an-endangered-language-by-vitali-sharia
- ↑ https://abkhazworld.com/aw/abkhazians/language/1486-common-west-caucasian-the-relation-of-proto-west-caucasian-to-hattic
- ↑ https://abkhazworld.com/aw/abkhazians/language
- ↑ https://abkhazworld.com/aw/abkhazians/language/76-baron-pyotr-karlovich-uslar-inventor-of-the-first-abkhaz-alphabet-by-stephen-d-shenfield
- ↑ "Archived copy" (PDF). Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2008-11-21. Cyrchwyd 2009-05-17. Unknown parameter
|deadurl=ignored (help)CS1 maint: archived copy as title (link)
