Abaty Hendy-gwyn ar Daf

adeiladwaith pensaernïol rhestredig Gradd II yn Llanboidy
(Ailgyfeiriad o Abaty Hendy-gwyn)

Abaty Sistersiaidd yng nghymuned Llanboidy, Sir Gaerfyrddin, Cymru, oedd Abaty Hendy-gwyn ar Daf (Saesneg: Whitland Abbey). Saif ar lan Afon Gronw i'r gogledd o dref Hendy-gwyn ar Daf. Yr enw arferol ar yr abaty yn yr Oesoedd Canol oedd Y Tŷ Gwyn ar Daf neu Y Tŷ Gwyn.

Abaty Hendy-gwyn ar Daf
Mathabaty Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • 12 g Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
LleoliadHendy-gwyn Edit this on Wikidata
SirSir Gaerfyrddin
GwladBaner Cymru Cymru
Uwch y môr33.2 metr Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau51.8337°N 4.6019°W, 51.83363°N 4.602303°W Edit this on Wikidata
Cod OSSN207182 Edit this on Wikidata
Map
Statws treftadaethadeilad rhestredig Gradd II, heneb gofrestredig Edit this on Wikidata
Manylion
Dynodwr CadwCM014 Edit this on Wikidata
Safle Abaty Hendy-gwyn ar Daf

Sefydlwyd yr abaty ar 16 Medi 1140 gan fynachod o Abaty Clairvaux. Yn 1144 oedd ger Trefgarn Fechan ger Hwlffordd. Symudodd i Hendy-gwyn tua 1155, wedi i John o Torrington roi safle iddi. Sefydlwyd nifer o abatai eraill yng Nghymru gan fynachod o Hendy-gwyn. Methiant oedd yr ymgais gyntaf yn Abaty Cwm-hir yn 1143. Yn 1164 sefydlwyd Abaty Ystrad Fflur gan fyneich o Hendy-gwyn, yna sefydlwyd Abaty Ystrad Marchell yn 1170, ac Abaty Cwm-hir eto yn 1176, yn llwyddiannus y tro hwn.

Er mai sefydliad Normanaidd oedd Hendy-gwyn yn wreiddiol, cymerodd Rhys ap Gruffudd, tywysog Deheubarth, yr abaty dan ei adain, a rhoddodd lawer o diroedd iddo. Yn Hendy-gwyn y treuliodd mab Rhys, Maredudd, ei oes fel mynach wedi iddo gael ei ddallu ar orchymyn Harri II, brenin Lloegr tra'n wystlon yn Lloegr. Roedd Cadwgan o Landyfai yn abad yn nechrau'r 13g. Daeth yn sefydliad trwyadl Gymreig a fu'n gefnogol iawn i ymdrechion tywysogion Cymru i gadw annibyniaeth y wlad. Ond taliodd y pris am ei gefnogaeth yn 1257 pan gafodd ei anrheithio gan filwyr Seisnig a lladd llawer o'r brodyr.

Bu'n hoff gyrchfan nifer o feirdd, ac yn eu plith Dafydd Nanmor, a gladdwyd yno tua dechrau'r 1480au.

Diddymwyd y fynachlog yn 1539. Ychydig iawn o weddillion sydd i'w gweld ar y safle bellach.

Llyfryddiaeth

golygu
  • F.G. Cowley, The Monastic Order in South Wales, 1066-1349 (Gwasg Prifysgol Cymru, 1977)

Dolen allanol

golygu