Baghdad
Prifddinas a dinas fwyaf Irac yw Baghdad (ynganiad: 
Baghdad ). Mae hi'n sefyll ar lannau Afon Tigris yng nghanolbarth y wlad. Mae poblogaeth Baghdad oddeutu 6,960,000 (2016)[1] ac mae ganddi arwynebedd o 673 cilometr sgwâr. Gorwedd y ddinas ger adfeilion y ddinas Akkadiaidd a hynafol Babilon a phrifddinas hynafol Iran yn Ctesiphon, Baghdad yn yr 8g a daeth yn brifddinas yr Abassiaid. O fewn dim, esblygodd Baghdad yn ganolfan ddiwylliannol, fasnachol a deallusol sylweddol yn y Byd Mwslemaidd. Roedd hyn, yn ogystal â bod yn gartref i sawl sefydliad academaidd allweddol, gan gynnwys Bayt al-Ḥikmah (y "Tŷ Doethineb"), yn ogystal â chynnal amgylchedd aml-ethnig ac aml-greiddiol, wedi ennill enw da ledled y byd fel y "Ganolfan Ddysg".
 | |
| Math | prifddinas, dinas hynafol, dinas fawr, dinas â miliynau o drigolion  |
|---|---|
| |
| Poblogaeth | 6,960,000 |
| Sefydlwyd |
|
| Pennaeth llywodraeth | Manhal Al habbobi |
| Cylchfa amser | UTC+03:00 |
| Gefeilldref/i | |
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Baghdad Governorate, Kingdom of Iraq, Mandatory Iraq, Baghdad Vilayet, Baghdad Eyalet |
| Gwlad |  Irac |
| Arwynebedd | 204.2 km² |
| Uwch y môr | 34 metr |
| Gerllaw | Afon Tigris |
| Cyfesurynnau | 33.35°N 44.42°E |
| Cod post | 10001–10090 |
| Pennaeth y Llywodraeth | Manhal Al habbobi |
 | |
| Sefydlwydwyd gan | Al-Mansur |
Baghdad oedd y ddinas fwyaf yn y byd am y rhan fwyaf o oes yr Abassiaid, yn ystod yr Oes Aur Islamaidd, a ddaeth i'w anterth pan oedd yno boblogaeth o fwy na miliwn.[2] Dinistriwyd y ddinas i raddau helaeth yn nwylo Ymerodraeth y Mongol ym 1258, gan arwain at ddirywiad a fyddai’n aros trwy ganrifoedd lawer oherwydd plaau mynych a llawer o ymerodraethau olynol. Gyda chydnabyddiaeth Irac fel gwladwriaeth annibynnol (a adnabyddwyd fel 'Mandad Prydain ym Mesopotamia' ) ym 1932, adenillodd Baghdad rywfaint o'i amlygrwydd blaenorol, yn raddol fel canolfan sylweddol o ddiwylliant Arabaidd, gyda phoblogaeth o tua 6 neu 7 miliwn.[3][4]
Yn y cyfnod modern, difrodwyd y ddinas yn ddifrifol, yn fwyaf diweddar oherwydd goresgyniad Irac dan arweiniad yr Unol Daleithiau yn 2003, a'r Rhyfel Irac dilynol a barhaodd tan fis Rhagfyr 2011. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae'r ddinas wedi gweld llawer o wrthryfela, ffrwydro ac ymosodiadau. Mae hyn i gyd wedi arwain at golled sylweddol o fywydau a threftadaeth ddiwylliannol ac arteffactau hanesyddol. O 2018 ymalen, rhestrwyd Baghdad fel un o'r lleoedd lleiaf croesawgar i fyw ynddo, wedi'i raddio gan Mercer fel y ddinas fawr waethaf y byd o ran ansawdd bywyd.[5]
GeirdarddiadGolygu
Mae'r enw Baghdad yn deillio o gyfnod cyn-Islamaidd, ac mae dadl ynghylch ei darddiad.[6] Mae'r safle lle datblygodd dinas Baghdad wedi'i phoblogi ers milenia. Erbyn yr 8g OC, roedd sawl pentref wedi datblygu yno, gan gynnwys pentrefan Persiaidd o'r enw Baghdad, yr enw a fyddai'n cael ei ddefnyddio ar gyfer y metropolis Abassaidd.[7][8][9]
Yn gyffredinol, roedd awduron Arabaidd, wrth sylweddoli gwreiddiau cyn-Islamaidd enw Baghdad, yn edrych am ei wreiddiau yn Persia Canol. Roeddent yn awgrymu amryw o ystyron, y mwyaf cyffredin ohonynt oedd "rhoddwyd gan Dduw".[6] Mae'r gair, felly'n air cyfansawdd, wedi'i ffurfio o bagh (
) "duw" a dād (
) "rhoddwyd (gan)",[10][11]
HanesGolygu
SefydluGolygu
Codwyd y ddinas gyntaf gan y califf Mansur yn yr 8g. Credai Mansur mai Baghdad oedd y lleoliad perffaith i brifddinas yr Ymerodraeth Islamaidd o dan yr Abbasiaid.[12] Cofnododd yr hanesydd Mwslimaidd al-Tabari fod gan fynachod Cristnogol wagfynegiad y byddai arglwydd o’r enw Miklas ryw ddiwrnod yn adeiladu dinas ysblennydd o amgylch ardal Baghdad. Pan glywodd Mansur y stori, daeth yn llawen iawn, oherwydd yn ôl y chwedl, fe’i galwyd yn Miklas pan oedd yn blentyn. Roedd Mansur wrth ei fodd â'r safle gymaint y dywedodd: "Dyma'r ddinas y bwriadaf ei sefydlu, lle rydw i i fyw, a lle bydd fy nisgynyddion yn teyrnasu wedi hynny."[13][14]
Cynorthwywyd twf y ddinas gan ei lleoliad rhagorol, yn seiliedig ar o leiaf ddau ffactor:
- roedd ganddi reolaeth dros lwybrau strategol a masnachu ar hyd y Tigris, ac
- roedd ganddi ddigonedd o ddŵr mewn hinsawdd sych.
Mae dŵr yn bodoli ym mhen gogleddol a deheuol y ddinas, gan ganiatáu i bob cartref gael cyflenwad digonol, a oedd yn anghyffredin iawn yn ystod yr amser hwn. Buan iawn y daeth dinas Baghdad mor fawr nes bod yn rhaid ei rhannu'n dair ardal farnwrol: Madinat al-Mansur (y Ddinas Grwn), al-Sharqiyya (Karkh) ac Askar al-Mahdi (ar y Lan Orllewinol).[15]
Goresgyniadau 10-16gGolygu
Am ganrifoedd bu'n ganolfan diwylliant, masnach, dysg a chrefydd nes iddi gael ei hanrheithio gan y Mongoliaid yn 1258. Roedd hynny'n ergyd sylweddol ac yn ddechrau dirywiad cyffredinol ym myd gwleidyddol y gwledydd Arabaidd.
20-21gGolygu
Arhosodd Baghdad a de Irac o dan lywodraeth Otomanaidd tan 1917, pan gafodd ei gipio gan y Loegr yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Ym 1920, daeth Baghdad yn brifddinas Mandad Prydain ym Mesopotamia gyda sawl prosiect pensaernïol a chynllunio wedi'u comisiynu i atgyfnerthu'r weinyddiaeth hon. Ar ôl derbyn annibyniaeth ym 1932, daeth Baghdad yn brifddinas Teyrnas Irac. Tyfodd poblogaeth y ddinas o amcangyfrif o 145,000 ym 1900 i 580,000 ym 1950.[16]
Ar 1 Ebrill 1941, llwyfannodd aelodau o'r "Sgwâr Aur" a Rashid Ali coup yn Baghdad. Gosododd Rashid Ali lywodraeth a oedd yn bleidiol i'r Almaen a pro-Eidalaidd i gymryd lle llywodraeth Regent Abdul Ilah - a oedd o blaid Lloegr. Ar 31 Mai, ar ôl y Rhyfel Eingl-Irac ac ar ôl i Rashid Ali a'i lywodraeth ffoi, ildiodd Maer Baghdad i luoedd Lloegr a'r Gymanwlad. Ar 14 Gorffennaf 1958, llwyfannodd aelodau Byddin Irac, o dan Abd al-Karim Qasim, coup arall i drechu Teyrnas Irac. Lladdwyd y Brenin Faisal II, y cyn Brif Weinidog Nuri as-Said, y cyn-Dywysog Rhaglaw 'Abd al-Ilah, aelodau o'r teulu brenhinol, ac eraill yn greulon yn ystod y coup. Yna llusgwyd llawer o gyrff y dioddefwr trwy strydoedd Baghdad.
CyfeiriadauGolygu
- ↑ http://www.demographia.com/db-worldua.pdf.
- ↑ Largest Cities Through History; Geography.about.co; 6 Ebrill 2011; adalwyd 19 Mehefin 2011; gweler hefyd archif archive-date=27 Mai 2005
- ↑ Amcangyfrifir fod cyfanswm y boblogaeth yn amrywio'n sylweddol. Amcangyfrifodd Llyfr Ffeithiau'r Byd CIA fod poblogaeth 2020 Baghdad yn 7,144,000.
- ↑ "Middle East :: Iraq". CIA World Factbook. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 10 Ionawr 2021. Cyrchwyd 16 Mai 2020.
- ↑ Vienna unbeatable as world's most liveable city, Baghdad still worst Archifwyd 9 November 2020[Date mismatch] yn y Peiriant Wayback.. Reuters. Adalwyd 14 Chwefror 2019.
- ↑ 6.0 6.1 Duri, A.A. (2012). "Bag̲h̲dād". In P. Bearman; Th. Bianquis; C.E. Bosworth; E. van Donzel; W.P. Heinrichs (gol.). Encyclopaedia of Islam (arg. 2nd). Brill. doi:10.1163/1573-3912_islam_COM_0084.
- ↑ "Baghdad, Foundation and early growth". Encyclopædia Britannica. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 Hydref 2015. Cyrchwyd 21 Hydref 2015.
[...] dewiswyd y safle rhwng Al-Kāẓimiyyah heddiw ac Al-Karkh ac wedi'i feddiannu gan bentref Persiaidd o'r enw Baghdad, gan al-Manṣūr, ail caliph llinach Abbāsid, ar gyfer ei brifddinas.
- ↑ Le Strange, G. (n.d.). [...] The Persian hamlet of Baghdad, on the Western bank of the Tigris, and just above where Sarat canal flowed in, was ultimately fixed upon [...]. In Baghdad during the Abbasid Caliphate (p. 9).
- ↑ E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam 1913-1936. 1987. ISBN 978-9004082656. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 4 Chwefror 2021. Cyrchwyd 4 Hydref 2020.
- ↑ Mackenzie, D. (1971). A concise Pahlavi Dictionary (p. 23, 16).
- ↑ "BAGHDAD i. Before the Mongol Invasion – Encyclopædia Iranica". Iranicaonline.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 Tachwedd 2017. Cyrchwyd 16 Rhagfyr 2013.
- ↑ Corzine, Phyllis (2005). The Islamic Empire. Thomson Gale. tt. 68–69.
- ↑ Times History of the World. London: Times Books. 2000.
- ↑ Wiet, Gastron (1971). Baghdad: Metropolis of the Abbasid Caliphate. University of Oklahoma Press.
- ↑ Tillier, Mathieu (2009). Les cadis d'Iraq et l'État Abbasside (132/750-334/945). Presses de l’Ifpo. doi:10.4000/books.ifpo.673. ISBN 978-2-35159-028-7.
- ↑ Jackson, Iain (2 Ebrill 2016). "The architecture of the British Mandate in Iraq: nation-building and state creation" (yn en). The Journal of Architecture 21 (3): 375–417. doi:10.1080/13602365.2016.1179662. ISSN 1360-2365.