Cairo

prifddinas yr Aifft

Cairo (Arabeg:لقاهرة, Al-Qāhirah, sy'n golygu "Y Gorchfygwr"), yw prifddinas yr Aifft a defnyddir yr enw Masr (مَصر) arni hefyd, a gelwir y trigolion yn "Masrawi".[1][2][3] Cairo yw'r ddinas fwyaf yn Affrica a hi hefyd yw dinas fwyaf Arabia, gyda phoblogaeth o oddeutu 9,606,916 (1 Gorffennaf 2018)[4] yn y ddinas a 21,381,869 (1 Gorffennaf 2021)[5] yn yr ardal ddinesig. Saif ar lannau Afon Nîl ac mae ei harwynebedd oddeutu 3,085 km2.[6]

Cairo
Mathprifddinas, dinas, dinas fawr, dinas â miliynau o drigolion, mega-ddinas, y ddinas fwyaf, metropolis, dinas hynafol, cyrchfan i dwristiaid, dinas fwyaf Edit this on Wikidata
Poblogaeth9,606,916 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • 6 Gorffennaf 969 Edit this on Wikidata
Pennaeth llywodraethAbd El Azim Wazir Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC+2, UTC+03:00 Edit this on Wikidata
Gefeilldref/i
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol
Arabeg Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolYr Aifft Isel Edit this on Wikidata
SirLlywodraethiaeth Cairo Edit this on Wikidata
GwladBaner Yr Aifft Yr Aifft
Arwynebedd528 km² Edit this on Wikidata
Uwch y môr23 metr Edit this on Wikidata
GerllawAfon Nîl Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau30.0444°N 31.2358°E Edit this on Wikidata
Cod post11511–11668 Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethAbd El Azim Wazir Edit this on Wikidata
Map
Golygfa o ben Tŵr Cairo

Sefydlwyd y ddinas yn 969 fel dinas frenhinol i'r califfau Fatimid. Yr adeg honno, Fustat gerllaw oedd y brifddinas weinyddol. Pan ddinistriwyd Fustat yn 1168/1169 rhag i'r Croesgadwyr ei chipio, symudwyd y brifddinas i Cairo. Mae Cairo wedi bod yn ganolfan ym mywyd gwleidyddol a diwylliannol y rhanbarth ers amser maith, ac mae'n dwyn y teitl "dinas mil o dyrau" oherwydd amder ac amlygrwydd ei phensaernïaeth Islamaidd. Mae Cairo yn cael ei hystyried yn Ddinas y Byd gyda dosbarthiad "Beta +" yn ôl 'Rhwydwaith Ymchwil Globaleiddio a Dinasoedd y Byd ' (GaWC).

Er bod y ddinas ei hun yn gymharol ddiweddar, o leiaf yng nghyd-destun yr Aifft, ceir nifer o hynafiaethau pwysig iawn yma. Ymhlith y pwysicaf mae'r Pyramidau a'r Sffincs yn Giza, Caer Saladin, Tŵr Cairo a Mosg Amr ibn al-A'as. Dynodwyd Hen Gairo yn Safle Treftadaeth y Byd.

Hanes golygu

Y Cyfnod Cynnar golygu

Bu'r ardal o amgylch Cairo heddiw, yn enwedig Memphis, sef prifddinas cynharaf yr Aifft, yn ganolbwynt i'r Hen Aifft ers amser maith oherwydd ei lleoliad strategol ychydig i fyny'r afon o Delta Nile. Fodd bynnag, mae gwreiddiau'r ddinas fodern yn gyffredinol yn cael eu holrhain yn ôl i gyfres o aneddiadau yn y mileniwm cyntaf. Tua throad y 4g wrth i Memphis barhau i ddirywio mewn pwysigrwydd, sefydlodd y Rhufeiniaid dref a chaer ar hyd glan ddwyreiniol afon Nîl.[7][8] Y gaer hon, a elwid yn Babilon, oedd pencadlys y Rhufeiniaid a phrif ganolbwynt y ddinas Bysantaidd; heddiw, hi yw'r strwythur hynaf yn y ddinas. Mae hi hefyd wedi'i lleoli yng nghnewyllyn y gymuned Uniongred Goptig, a wahanodd oddi wrth yr eglwysi Rhufeinig a Bysantaidd ar ddiwedd y 4g. Mae llawer o eglwysi Coptig hynaf yn Cairo, gan gynnwys yr Eglwys Grog, wedi'u lleoli ar hyd waliau'r gaer mewn rhan o'r ddinas o'r enw Cairo Coptig.

Yn dilyn y goncwest Fwslimaidd yn OC 640, ymgartrefodd y gorchfygwr Amr ibn i'r gogledd o Babilon mewn ardal a ddaeth yn adnabyddus fel al-Fustat. Gwersyll pebyll oedd yn wreiddiol (mae Fustat yn golygu "Dinas y Pebyll") a daeth Fustat yn brifddinas gyntaf yr Aifft Islamaidd.

Yn 750, yn dilyn dymchweliad califfiaeth Umayyad gan yr Abbasidiaid, creodd y llywodraethwyr newydd eu tref eu hunain i'r gogledd-ddwyrain o Fustat, a ddaeth yn brifddinas iddynt. Gelwid hyn yn al-Askar ('dinas adrannau', neu 'gantonau') gan ei fod wedi'i osod fel gwersyll milwrol.

Arweiniodd gwrthryfel yn 869 gan Ahmad ibn Tulun at gefnu ar Al Askar ac adeiladu dinas arall, a ddaeth yn sedd y llywodraeth. Roedd hwn yn al-Qatta'i ("y Chwarteri"), i'r gogledd o Fustat ac yn agosach at yr afon. Roedd Al Qatta'i wedi'i ganoli o amgylch palas a mosg seremonïol, a elwir bellach yn Fosg ibn Tulun.

Yn 905, ail-haerodd yr Abbasiaid reolaeth ar y wlad a dychwelodd eu llywodraethwr i Fustat, gan ddymchwel al-Qatta'i i'r llawr.

Y Cyfnod Modern golygu

Bu Cairo yn lleoliad ar gyfer Cynhadledd Cairo a gynhaliwyd rhwng 22-26 Tachwedd 1943. Diffiniodd safle'r Cynghreiriaid yn erbyn Ymerodraeth Siapan yn ystod yr Ail Ryfel Byd a gwnaed penderfyniadau am ddyfodol Asia yn y cyfnod ôl-Ryfel. Mynychwyd y cyfarfod gan Arlywydd yr Unol Daleithiau, Franklin Roosevelt, Prif Weinidog y Deyrnas Unedig, Winston Churchill, a Chiang Kai-shek dros Gweriniaeth Tsieina (di-gomiwnyddol).

Mae gan Cairo un o'r diwydiannau ffilm a cherddoriaeth hynaf a mwyaf yn y byd Arabaidd, yn ogystal â sefydliad dysgu uwch ail-hyna'r byd, sef Prifysgol Al-Azhar. Mae gan lawer o gyfryngau, busnesau a sefydliadau rhyngwladol bencadlys rhanbarthol yn y ddinas; mae'r Gynghrair Arabaidd wedi cael ei phencadlys yn Cairo am y rhan fwyaf o'i bodolaeth. Metro Cairo yw un o'r unig ddwy system metro yn Affrica (mae'r llall yn Algiers, Algeria), ac mae ymhlith y pymtheg prysuraf yn y byd,[9][10] gyda dros 1 biliwn o deithiau blynyddol. Economi Cairo oedd y mwyaf llewyrchus yn y Dwyrain Canol yn 2005.[11]

Hyd at ei farwolaeth ym 1848, dechraeodd Muhammad Ali Pasha ar nifer o ddiwygiadau cymdeithasol ac economaidd a enillodd iddo deitl "Sylfaenydd yr Aifft Fodern".[12][13][14] Fodd bynnag, er i Muhammad Ali gychwyn ar godi adeiladau cyhoeddus yn y ddinas, ychydig o effaith a gafodd y diwygiadau hynny ar dirwedd Cairo. Daeth newidiadau mwy i Cairo o dan Isma'il Pasha (r. 1863-1879), a barhaodd â'r prosesau moderneiddio a ddechreuwyd gan ei dad-cu.[15]

Gan dynnu ysbrydoliaeth o Baris, rhagwelodd Isma'il ddinas o forwynion a rhodfeydd eang; oherwydd cyfyngiadau ariannol, dim ond rhai ohonynt, yn yr ardal sydd bellach yn cael ei adnabod fel Downtown Cairo, a godwyd. Ceisiodd Isma'il hefyd foderneiddio'r ddinas, trwy sefydlu 'adran gwaith cyhoeddus', dod â nwy a goleuadau i'r ddinas, ac agor theatr a thŷ opera.[16][17][18]

Meddiannodd y goresgynwyr Prydeinig y wlad yn hirach nag a fwriadwyd - ymhell i'r 20fed ganrif. Llwyfannodd cenedlaetholwyr wrthdystiadau ar raddfa fawr yn Cairo ym 1919, bum mlynedd ar ôl i'r Aifft gael ei datgan yn amddiffynfa Brydeinig (British protectorate).[19] Arweiniodd hyn at annibyniaeth yr Aifft ym 1922.[20]

Chwyldro’r Aifft yn 2011 golygu

 
Gwrthdystiwr yn dal baner yr Aifft yn ystod protestiadau a ddechreuodd ar 25 Ionawr 2011.

Sgwâr Tahrir Cairo oedd canolbwynt Chwyldro’r Aifft yn 2011 yn erbyn y cyn-arlywydd Hosni Mubarak. Roedd dros 2 filiwn o wrthdystwyr yn sgwâr Tahrir Cairo.[21] Meddiannodd mwy na 50,000 o wrthdystwyr y sgwâr gyntaf ar 25 Ionawr, pan adroddwyd bod nam ar wasanaethau diwifr yr ardal.[22] Yn y dyddiau canlynol, parhaodd Sgwâr Tahrir i fod yn brif gyrchfan protestiadau yn Cairo wrth iddo ddigwydd; roedd hyn yn dilyn gwrthryfel poblogaidd a ddechreuodd ddydd Mawrth, 25 Ionawr 2011 ac a barhaodd tan fis Mehefin 2013. Ymgyrch oedd y gwrthryfel yn bennaf - ymgyrch o wrthwynebu sifil di-drais, a oedd yn cynnwys cyfres o wrthdystiadau, gorymdeithiau, gweithredoedd o anufudd-dod sifil, a streiciau llafur.[23]

Mynnodd miliynau o wrthdystwyr o amryw o gefndiroedd cymdeithasol-economaidd a chrefyddol ddymchwel cyfundrefn Arlywydd yr Aifft Hosni Mubarak. Er gwaethaf ei fod yn heddychlon ei natur yn bennaf, nid oedd y chwyldro heb wrthdaro treisgar rhwng y lluoedd diogelwch a phrotestwyr, gydag o leiaf 846 o bobl wedi’u lladd a 6,000 wedi’u hanafu. Digwyddodd y gwrthryfel yn Cairo, Alexandria, ac mewn dinasoedd eraill yn yr Aifft, yn dilyn y chwyldro yn Nhiwnisia a arweiniodd at ddymchwel arlywydd hir Tiwnisia Zine El Abidine Ben Ali. Ar 11 Chwefror, yn dilyn wythnosau o brotest poblogaidd penderfynol, ymddiswyddodd Hosni Mubarak o’i swydd.[24]

Gweler hefyd golygu

Cyfeiriadau golygu

  1. Behrens-Abouseif 1992, t. 8
  2. Golia 2004, t. 152
  3. Towards a Shi'i Mediterranean Empire: Fatimid Egypt and the Founding of Cairo. I.B. Tauris. 2009. t. 78. ISBN 978-0-85771-742-9.
  4. http://www.citypopulation.de/Egypt-Cities.html.
  5. https://www.citypopulation.de/en/egypt/greatercairo/.
  6. "Total area km2, pg.15" (PDF). Capmas.gov.eg. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 21 Mawrth 2015. Cyrchwyd 25 Awst2020. Check date values in: |access-date= (help)
  7. Hawass & Brock 2003, t. 456
  8. "Memphis (Egypt)". Encarta. Microsoft. 2009. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 6 Hydref 2009. Cyrchwyd 24 Gorffennaf 2009.
  9. "Cairo's third metro line beats challenges". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 Gorffennaf 2017. Cyrchwyd 29 Mehefin 2015.
  10. "Cairo Metro Statistics". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 23 Mawrth 2012. Cyrchwyd 4 Medi 2012.
  11. "The 150 Richest Cities in the World by GDP in 2005". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 18 Medi 2012. Cyrchwyd 11 Tachwedd 2010.
  12. Afaf Lutfi Sayyid-Marsot 1984, t. 1
  13. McGregor 2006, t. 53
  14. Shillington 2005, t. 437
  15. Roman Adrian Cybriwsky, Capital Cities around the World: An Encyclopedia of Geography, History, and Culture, ABC-CLIO, USA, 2013, t. 76
  16. Abu-Lughod 1965, tt. 429–31, 455–57
  17. Hourani, Khoury & Wilson 2004, t. 317
  18. Abu-Lughod 1965, t. 431
  19. Hourani, Khoury & Wilson 2004, t. 12
  20. Shillington 2005, t. 199
  21. "Egypt protests: Anti-Mubarak demonstrators arrested". BBC News. 26 Ionawr 2011. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 26 Ionawr 2011. Cyrchwyd 26 Ionawr 2011.
  22. "Egyptians report poor communication services on Day of Anger". Almasry Alyoum. 25 Ionawr 2011. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 Ionawr 2011. Cyrchwyd 25 Ionawr 2011.
  23. "Egypt protests: curfew defied in Cairo and other cities". BBC News. 29 Ionawr 2011. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 Ionawr 2011. Cyrchwyd 29 Ionawr 2011.
  24. Chrisafis, Angelique; Black, Ian (15 Ionawr 2011). "Zine al-Abidine Ben Ali forced to flee Tunisia as protesters claim victory". The Guardian. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 15 Ionawr 2011. Cyrchwyd 23 April 2018.