Wicipedia

Caerffili

tref a chymuned ym Mwrdeisdref Sirol Caerffili

Tref a chymuned yng Nghymru yw Caerffili[1][2] (Saesneg: Caerphilly) sydd ym mhen deheuol Cwm Rhymni. Mae'n rhoi ei henw i'r ardal weinyddol o'i chwmpas - Bwrdeistref Sirol Caerffili - ac i'r caws a wreiddioddgynhyrchwyd yn yr ardal. Mae castell enwog i'w weld yn y dref - y castell mwyaf yng Nghymru.

Caerffili
Mathtref, cymuned Edit this on Wikidata
Poblogaeth15,989 Edit this on Wikidata
Gefeilldref/iLannuon, Ludwigsburg, Písek Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
SirBwrdeistref Sirol Caerffili, Ardal Cwm Rhymni Edit this on Wikidata
GwladBaner Cymru Cymru
Arwynebedd967.65 ha Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau51.578°N 3.218°W Edit this on Wikidata
Cod SYGW04000904 Edit this on Wikidata
Cod OSST157868 Edit this on Wikidata
Cod postCF83 Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
AS/au CymruHefin David (Llafur)
AS/au y DUChris Evans (Llafur)
Map
[golygwch ar Wicidata]

Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Hefin David (Llafur)[3] ac yn Senedd y DU gan Chris Evans (Llafur).[4]

Mae'n 7 mi (11 km) i'r gogledd o Gaerdydd a 9.5 mi (15.3 km) i'r gorllewin o Gasnewydd. [5] Hi yw tref fwyaf Bwrdeistref Sirol Caerffili, ac mae o fewn ffiniau hanesyddol Morgannwg, ar y ffin â Sir Fynwy. Yn y Cyfrifiad diwethaf roedd gan y dref boblogaeth o 15,989 (2021)[6] tra bod gan ardal Bwrdeisdref Caerffili boblogaeth o 181,019 (2018)[7].

Mae Caerffili wedi'i gwahanu oddi wrth faestrefi Llys-faen a Rhiwbeina yng Nghaerdydd gan fynydd Caerffili. Mae'r dref yn adnabyddus y tu allan i Gymru am gaws Caerffili.

Geirdarddiad

golygu

Mae'n bosibl mai ystyr enw'r dref yw "caer Sant Ffili"[8]. Dywed traddodiad i fynachlog gael ei hadeiladu gan Sant Cenydd, meudwy Cristnogol o'r 6g o Benrhyn Gŵyr, yn yr ardal. Senghenydd oedd enw'r cantref Cymreig yn y cyfnod canoloesol.[9] Dywedir i fab Cenydd, sef Ffili, godi caer yn yr ardal, gan roi ei henw i'r dref.[10] Posibilrwydd arall yw i'r dref gael ei henwi ar ôl Philip de Braose.[10]

Hanes

golygu

Mae safle'r dref wedi bod o arwyddocâd strategol ers dros ddwy fil o flynyddoedd. Tua 75 OC adeiladwyd caer yma gan y Rhufeiniaid yn ystod eu hymgais i ddarostwng Ynys Prydain.[11] Dangosodd gwaith cloddio ar y safle ym 1963 fod lluoedd Rhufeinig yn byw yn y gaer tan ganol yr ail ganrif.[11]

Yn dilyn ymosodiadau gan y Normaniaid ar Gymru ar ddiwedd yr 11g, arhosodd cantref Sengenhydd yn nwylo'r Cymry. Erbyn canol y 12g, roedd yr ardal dan reolaeth y pennaeth Cymreig Ifor Bach (Ifor ap Meurig). Ei ŵyr Gruffydd ap Rhys oedd arglwydd Cymreig olaf Sengenhydd. Syrthiodd yr ardal i ddwylo creulon y Sais Gilbert de Clare (yr "Iarll Coch") yn 1266.[9]

 

Dychwelwyd yr ardal i ddwylo'r Cymru ym 1267 pan orfodwyd Harri III, brenin Lloegr i gydnabod Llywelyn ap Gruffudd yn Dywysog Cymru, ac erbyn Medi 1268 roedd Llywelyn wedi sicrhau cantref Sengenhydd. Fodd bynnag, rcychwynodd Gilbert de Clare atgyfnerthu ei diriogaeth, gan ddechrau adeiladu Castell Caerffili ar 11 Ebrill 1268, er gwaethaf cytundeb Llywelyn a Harri.[12] Oherwydd hyn ymosodwyd ar y castell gan luoedd Tywysog Cymru a daeth y gwaith adeiladu i ben yn 1270. Ailddechreuodd y gwaith adeiladu yn 1271 a pharhaodd o dan fab yr Iarll Coch, sef Gilbert de Clare, 8fed Iarll Caerloyw.[13][14] Gydag ailfodelu mewnol yn unig wedi’i wneud i’r castell gan Hugh le Despenser yn y 1320au, ystyrir fod Castell Caerffili yn enghraifft bur o bensaernïaeth filwrol y 13g. Dyma’r castell mwyaf yng Nghymru, a’r ail fwyaf yng ngwledydd Prydain (ar ôl castell Windsor yn Llundain).[15]

Tyfodd tref wreiddiol Caerffili fel anheddiad bach a godwyd ychydig i'r de o'r castell a symudwyd nifer o Saeson yma i fyw. Wedi marwolaeth Gilbert de Clare ym Mrwydr Bannockburn ym 1314, daeth Edward II yn warcheidwad tair chwaer ac aeres De Clare. Yn 1315 penododd gweinyddwr Seisnig newydd, Payn de Turberville, a oedd yn erlid pobl Morgannwg mewn modd creulon iawn. DaethLlywelyn Bren, gor-ŵyr Ifor Bach ac Arglwydd Cymreig Senghenydd, yma i amddiffyn ei bobl o greulondeb de Turberville, ond fe'i cyhuddwyd o frad a gorchmynnodd Edward i Lywelyn ymddangos gerbron Senedd Lloegr i wynebu'r cyhuddiad o fradwriaeth gan fygwth ei grogi. Ffodd Llywelyn a pharatoi ar gyfer rhyfel.

Ar 28 Ionawr 1316, dechreuodd Llywelyn y gwrthryfel gydag ymosodiad annisgwyl ar Gastell Caerffili. Cipiodd y cwnstabl y tu allan i'r castell a'r ward allanol, ond ni allai dorri i mewn i'r amddiffynfeydd mewnol. Llosgodd ei luoedd y dref, lladd rhai o'r Saeson oedd yn ei gwladychu a dechrau gwarchae. Ailadeiladwyd y dref ond parhaodd yn fach iawn trwy gydol yr Oesoedd Canol.[16] Y dystiolaeth gyntaf o'i bwysigrwydd oedd adeiladu llys barn yn y 14g.

Ar ddechrau’r 15g ymosodwyd ar y castell gan Owain Glyn Dŵr, a'i meddiannodd rhwng 1403 ac 1405. Atgyweiriwyd y castell tan tua 1430, ond dim ond canrif yn ddiweddarach cofnododd yr hynafiaethydd John Leland fod y castell yn adfail wedi’i osod mewn corstir, gydag un tŵr yn cael ei ddefnyddio fel carchar.[9][12] Yng nghanol yr 16g defnyddiodd Henry Herbert, 2il Iarll Penfro (1534-1601) y castell fel llys maenoraidd, ond yn 1583 rhoddwyd y castell ar brydles i Thomas Lewis, a ddefnyddiodd llawer o'r cerrig i adeiladu ei faenor gerllaw,"Y Fan".[17][12] Gadawodd y teulu Lewisiaid, disgynyddion Ifor Bach, y faenor yng nghanol y 18g a symud i Gastell Sain Ffagan, a dadfeiliodd y Fan.[14][9]

Yn ystod y 1700au, dechreuodd Caerffili dyfu i fod yn dref farchnad. Yn ystod y 19g, wrth i Gymoedd De Cymru weld twf aruthrol oherwydd y glo a diwydiannau eraill, tyfodd poblogaeth y dref hefyd. Agorwyd gorsaf reilffordd Caerffili ym 1871.

Llywodraethu

golygu
 
Canolfan Gymunedol Twyn: Eglwys wedi'i thrawsnewid sy'n gwasanaethu fel swyddfeydd cyngor y dref a man cyfarfod.

Mae dwy haen o lywodraeth leol yn cwmpasu Caerffili: Cyngor Tref Caerffili ar lefel gymunedol a Chyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili sy'n gweinyddu ardal Bwrdeisdref Sirol Caerffili. Lleolir y cyngor tref yng Nghanolfan Gymunedol y Twyn.[18] Mae'r fwrdeistref wedi'i henwi ar ôl Caerffili, ond mae'n cwmpasu ardal lawer mwy. Nid yw prif swyddfeydd y cyngor bwrdeistref sirol yn nhref Caerffili ei hun, ond yn Ystrad Mynach, sy'n fwy canolog.[19]

Yn hanesyddol, roedd Caerffili yn rhan o blwyf hynafol Eglwysilan yn sir Forgannwg. Sefydlwyd bwrdd lleol i ddarparu llywodraeth leol i Gaerffili yn 1893, a oedd yn cynnwys y ddau blwyf: Eglwysilan a Llanfabon. Roedd ardal y bwrdd yn cynnwys ardal sylweddol i'r gorllewin a'r gogledd-orllewin o'r dref ei hun, yn ymestyn i Ffynnon Taf, Nelson a rhan ddeheuol Ystrad Mynach.[20][21] Yn 1894, ailgrewyd y byrddau lleol hyn.

Diwylliant

golygu

Croesawodd Caerffili yr Eisteddfod Genedlaethol i Gaerffili yn 1950. Enillwyd y Goron gan Euros Bowen a'r Gadair gan Gwilym R. Tilsley.

Ceir nifer o bobl nodedig a gafodd eu magu yng Nghaerffili gan gynnwys y digrifwr Tommy Cooper a'r pêl-droedwyr David Pipe, Aaron Ramsey a Robert Earnshaw.

Mae gan y dref glwb rygbi'r undeb, sef Clwb Rygbi Caerffili a sefydlwyd yn 1887 ac sy'n chwarae yng Nghynghrair Cenedlaethol URC.[22] Enw'r stadiwm yw 'Molecs' a llysenw'r clwb yw'r Cheesmen. Ceir cysylltiad agos gyda Chlwb Rygbi Dreigiau, un o'r pum rhanbarth gwreddiol yn hanes rygbi rhanbarthol Cymru.

Mae gan Gaerffili hefyd ei glwb genweirio ei hun o'r enw Cymdeithas Bysgota Caerffili a'r Cylch a sefydlwyd ar ddiwedd y 1940au.[23]

Daw dwy ffair fwyd i'r dref yn flynyddol, Gŵyl Fwyd Caerffili, a gynhelir ar strydoedd y dref, a Gŵyl y Caws Mawr, sydd wedi’i chynnal yng Nghastell Caerffili a’r cyffiniau bob haf ers 1998. Cyrhaeddodd nifer yr ymwelwyr 80,000 yn 2012.[24] Mae'r digwyddiad yn cynnwys amrywiaeth eang o stondinau caws yn ogystal â ffair wagedd, tân gwyllt [25] a ras gaws o amgylch y castell.[26]

Cludiant

golygu

Rheilffordd

golygu

Mae gan Gaerffili dair gorsaf reilffordd a phob un wedi'i lleoli ar Lein Rhymni sy'n gwasanaethu Caerdydd.

Mae'r gwasanaeth rheilffordd rhwng Caerffili a Heol y Frenhines Caerdydd fel arfer yn cymryd 13 munud. Oddi yno mae gwasanaethau'n parhau i Benarth, Caerdydd Canolog, neu o bryd i'w gilydd i Ben-y-bont ar Ogwr (trwy Faes Awyr Rhyngwladol Caerdydd).

Cyfrifiad 2011

golygu

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:[27][28][29][30]

Cyfrifiad 2011
Poblogaeth cymuned Caerffili (pob oed) (15,214)
  
 100%
Y nifer dros 3 oed sy'n siarad Cymraeg (Caerffili) (2,007)
  
 13.7%
:Y ganran drwy Gymru
  
 19%
Y nifer sydd wedi'u geni yng Nghymru (Caerffili) (12720)
  
 83.6%
:Y ganran drwy Gymru
  
 73%
Y nifer mewn gwaith rhwng 16 a 74 oed(Caerffili) (2,110)
  
 33.1%
:Y ganran drwy Gymru
  
 67.1%

Enwogion

golygu
  • Norrie Alden (1909–1980), pêl-droediwr
  • Donald Braithwaite (1936–2017), cyn-focsiwr proffesiynol, enillydd medal Efydd yng Ngemau'r Ymerodraeth Brydeinig a'r Gymanwlad 1958
  • Margaret Bevan (ganwyd c.1894), merch efengylwr
  • Manon Carpenter (ganwyd 1993), pencampwr byd beicio mynydd
  • Tommy Cooper (1921-1984), digrifwr a dewin ; mae ganddo gerflun coffaol yn ardal Twyn
  • Amy Dowden (ganwyd 1990), dawnsiwr proffesiynol.
  • Sian Evans (ganwyd 1971), cantores-gyfansoddwraig y band Kosheen
  • Roger Lewis (ganwyd 1960), newyddiadurwr, awdur a chofiannydd, awdur The Life and Death of Peter Sellers
  • Aaron Ramsey (ganwyd 1990), pêl-droediwr proffesiynol
  • Craig Roberts (ganed 1991), actor a chyfarwyddwr o Faesycwmer, Caerffili
  • Eirlys Roberts (1911–2008), hyrwyddwr defnyddwyr ac ymgyrchydd [31]
  • Leona Vaughan (ganwyd 1995), actores

Gefeilldrefi

golygu

Eisteddfod Genedlaethol

golygu

Cynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yng Nghaerffili ym 1950. Am wybodaeth bellach gweler:

Gweler hefyd

golygu

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ "Rhestr o Enwau Lleoedd Safonol Cymru". Llywodraeth Cymru. 13 Hydref 2021.
  2. ↑ British Place Names; adalwyd 21 Chwefror 2022
  3. ↑ Gwefan Senedd Cymru
  4. ↑ Gwefan Senedd y DU
  5. ↑ "Distance to Newport". www.distance.to. Cyrchwyd 13 Gorffennaf 2024.
  6. ↑ "Parish Profiles". dyddiad cyrchiad: 5 Awst 2024. cyhoeddwr: Swyddfa Ystadegau Gwladol. cyhoeddwyd fel rhan o’r canlynol: Cyfrifiad y Deyrnas Unedig 2021.
  7. ↑ http://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/populationandmigration/populationestimates/datasets/populationestimatesforukenglandandwalesscotlandandnorthernireland.
  8. ↑ Owen, Hywel Wyn (2015). The Place-Names of Wales. University of Wales Press. t. 22. ISBN 9781783161645.
  9. ↑ 9.0 9.1 9.2 9.3 Evans 1948.
  10. ↑ 10.0 10.1 Morgan, Thomas (1912). The Place-names of Wales. Newport, Monmouthshire: JE Southall. t. 168.
  11. ↑ 11.0 11.1 "Roman Auxiliary Fort, Caerphilly, Mid Glamorgan". roman-britain.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 24 Ionaw 2012. Cyrchwyd 4 Gorffennaf 2012. Check date values in: |archivedate= (help)
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 Newman 1995.
  13. ↑ "Caerphilly Castle". castlewales.com. Cyrchwyd 4 Gorffennaf 2012.
  14. ↑ 14.0 14.1 Davies et al. 2008.
  15. ↑ "Caerphilly Castle". BBC. 24 November 2010. Cyrchwyd 4 Mehefin 2012.
  16. ↑ Newman 1995, t. 176.
  17. ↑ "Caerphilly Castle". castlewales.com. Cyrchwyd 4 Gorffennaf 2012.
  18. ↑ "Contact us". Caerphilly Town Council. Cyrchwyd 14 October 2022.
  19. ↑ "How to find us". Caerphilly County Borough Council. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2024-09-19. Cyrchwyd 15 October 2022.
  20. ↑ "Glamorganshire County Council". South Wales Echo. Cardiff. 13 November 1891. t. 4. Cyrchwyd 15 October 2022.
  21. ↑ Annual Report of the Local Government Board. London: Her Majesty's Stationery Office. 1894. t. 296. Cyrchwyd 14 October 2022. The County of Glamorgan (Caerphilly) Confirmation Order, 1893
  22. ↑ "League 2 East Central". Welsh Rugby Union | Club & Community (yn Saesneg). Cyrchwyd 2023-01-21.
  23. ↑ "A Brief Club History". Caerphilly & District Angling Association. Cyrchwyd 2025-01-12.
  24. ↑ "Caerphilly's Big Cheese draws thousands to town". Campaign. Newport. 31 Gorffennaf 2013. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 20 Ionaw 2015. Cyrchwyd 20 Ionaw 2015. Check date values in: |access-date=, |archive-date= (help)
  25. ↑ "Ponty Big Weekend and Caerphilly Big Cheese". Wales Online. 26 Gorffennaf 2010. Cyrchwyd 20 Ionaw 2015. Check date values in: |access-date= (help)
  26. ↑ "Your guide to the Big Cheese 2012". Caerphilly Observer. 27 Gorffennaf 2012. Cyrchwyd 20 Ionaw 2015. Check date values in: |access-date= (help)
  27. ↑ "Ystadegau Allweddol ar gyfer Cymru". Swyddfa Ystadegau Gwladol. Cyrchwyd 2012-12-12.. Poblogaeth: ks101ew. Iaith: ks207wa - noder mae'r canran hwn yn seiliedig ar y nier sy'n siarad Cymraeg allan o'r niferoedd sydd dros 3 oed. Ganwyd yng Nghymru: ks204ew. Diweithdra: ks106ew; adalwyd 16 Mai 2013.
  28. ↑ Canran y diwaith drwy Gymru; Golwg 360; 11 Rhagfyr 2012; adalwyd 16 Mai 2013
  29. ↑ Gwefan Swyddfa Ystadegau Gwladol; Niferoedd Di-waith rhwng 16 a 74 oed; adalwyd 16 Mai 2013.
  30. ↑ Gwefan Llywodraeth Cymru; Ystadegau Economaidd Allweddol, Tachwedd 2010; Mae'r gyfradd gyflogaeth ymhlith pobl 16 – 64 oed yng Nghymru yn 67.1 y cant.; adalwyd 31 Mai 2013[dolen farw]
  31. ↑ "Eirlys Roberts". Telegraph. 21 Mawrth 2008. Cyrchwyd 2 Gorffennaf 2019.

Llyfryddiaeth

golygu
gw • sg • go
Trefi a phentrefi Bwrdeistref Sirol Caerffili

Trefi
Aber-carn  · Bargod  · Bedwas  · Caerffili  · Coed-duon  · Crymlyn  · Rhisga  · Rhymni  · Ystrad Mynach
Pentrefi
Aberbargoed  · Abertridwr  · Abertyswg  · Argoed  · Bedwellte  · Brithdir  · Cefn Hengoed  · Cwm-carn  · Draethen  · Fochriw  · Gelli-gaer  · Y Groes-wen  · Hengoed  · Llanbradach  · Machen  · Maesycwmer  · Nelson  · Pengam  · Penpedairheol  · Pontlotyn  · Pontllan-fraith  · Pont-y-meistr  · Rhydri  · Senghennydd  · Trecelyn  · Tredegar Newydd  · Tretomos  · Ty'n-y-coedcae  · Wyllie  · Ynys-ddu

Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Caerffili&oldid=13448832"