Eglwys Sant Rhychwyn

Eglwys Sant Rhychwyn
Math	eglwys
Sefydlwyd	12 g ;
Daearyddiaeth
Lleoliad	Trefriw
Sir	Trefriw
Gwlad	Cymru
Uwch y môr	217.8 metr
Cyfesurynnau	53.1375°N 3.83299°W
Statws treftadaeth	adeilad rhestredig Gradd I
Manylion
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Saif Eglwys Sant Rhychwyn (a gaiff hefyd ei hadnabod fel Eglwys Llywelyn neu Eglwys Llanrhychwyn) ym mhentref Llanrhychwyn tua dwy filltir i'r gorllewin o Drefriw, Sir Conwy (SH77486161). Dyma eglwys y plwyf, a gysegrwyd i Sant Rychwyn. Mae'n adeilad rhestredig Gradd I ac yn ôl rhai haneswyr dyma eglwys hynaf Cymru.^[1]

Hanes

Dywedir i'r eglwys wreiddiol gael ei sefydlu yn y 7g gan Sant Rhychwyn a oedd yn un o feibion Helig ap Glannog yn ôl traddodiad. Ceir llun dychmygol o Rychwyn gyda Dewi Sant yn eglwys Llanrwst. Ei wylmabsant yw 12 Gorffennaf. Roedd Helig ap Glannog yn dywysog Cymreig a reolodd gryn dipyn o dir, gan gynnwys Ynys Seiriol oddi ar arfordir dwyreiniol Ynys Môn. Dywedir y boddwyd y tir hwn ac ar ôl llyncu mul, cofleidiodd Helig a’i feibion y bywyd crefyddol.^[2]

Yn ôl traddodiad roedd y Dywysoges Siwan, gwraig Llywelyn Fawr, yn blino ar deithio yr holl ffordd o'r llys yn Nhrefriw i eglwys Llanrhychwyn ac felly cododd Llywelyn eglwys newydd iddi yn Nhrefriw yn y flwyddyn 1220.

Mae'r fedyddfaen cyn hyned a'r eglwys ei huna, ac fe'i gosodwyd ar bedestal ar ffurf dau ris. Ceir sawl ffenest liw canoloesol, mae'r un a welir ar y dde'n dyddio'n ôl i o leiaf 1533. Credir fod y drws derw soled a'r gloch hefyd yn perthyn i'r 13g - cloch a ddaeth o Abaty Maenan, o bosibl. Mae gwaith pren yr allor yn mynd yn ôl i 1616 a'r pulpud i 1691. Yn 1614 y gwnaed y ffiol ac mae'n waith celf hynod o gain.^[3]

Llywelyn a Siwan

Credir fod gan Llywelyn Fawr blasty hela o'r enw'r "Tŷ Du" rhywle'n y cyffiniau - o bosib i gyfeiriad Llyn Geirionnydd - ond ni wyddom bellach yr union leoliad. Roedd gan Llywelyn hefyd gysylltiad agos gyda mynachod yr ardal. Cefnogodd Llywelyn y myneich o Abaty Aberconwy (a symudwyd yn ddiweddarach i Abaty Maenan)^[4] Wedi i Llywelyn a Siwan briodi, beichiogodd Siwan (gyda Dafydd) ac yn ôl yr hanes, roedd y daith i'r capel hwn yn Llanrhychwyn - taith o tua dwy filltir i fyny'r allt - cryn siwrnai i ferch feichiog. Dywedir i Lywelyn godi capel arbennig ar ei chyfer yn Nhrefriw, a dethlir y cysylltiad brenhinol yn ffenest liw'r eglwys bresennol (sef y Santes Fair).