Eglwys Sant Tyrnog

Eglwys Sant Tyrnog
Math	eglwys
Enwyd ar ôl	Tyrnog
Daearyddiaeth
Lleoliad	Llandyrnog
Sir	Llandyrnog
Gwlad	Cymru
Uwch y môr	60.1 metr
Cyfesurynnau	53.1755°N 3.33626°W
Statws treftadaeth	adeilad rhestredig Gradd II*
Cysegrwyd i	Tyrnog
Manylion
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Eglwys Gradd II* o'r 15g yw Eglwys Sant Tyrnog a leolwyd yng nghanol pentref Llandyrnog, yn Esgobaeth Llanelwy, tua tair milltir i'r dwyrain o Ddinbych (Rhif cyfeirnod OS: SJ0196665342). Ceir y cofnod cyntaf ohoni yn y Norwich Taxation o 1254.

Mae'r eglwys hon yn un o bedair eglwys Ganoloesol yn Nyffryn Clwyd. Cysegrwyd hi i Sant Tyrnog (weithiau 'Teyrnog'); credir fod yr adeilad presennol yn dyddio o'r 15g, ond mae'r fynwent gron yn awgrymu ei bod yn sefydliad hynafol iawn ac o bosibl yn Geltaidd. Adferwyd yr adeilad gan y pensaer Fictoraidd Eden Nesfield rhwng 1876 a 1878 ar gost o tua £3,000.^[1] Ar ochr ddwyreniol yr eglwys ceir ffenestr liw nodedig, yr unig un o'i bath yng Nghymru. Ceir y dyddiad 1682 ar un o'r bedd-gistiau yn y fynwent a chloc haul a wnaed yn Nhreffynnon gyda'r dyddiad 1749 arno.^[2]

Fel nifer o eglwysi Dyffryn Clwyd, mae gan yr eglwys hon ddau gorff (naves), a bwa pren yn cynnal y ddau. Mae'r waliau allanol wedi'u rendro ac felly mae'n anodd manylu ar eu deunyddiau, carreg leol mae'n debyg.

Ffenestr liw

Efallai mai'r eitem pwysicaf sydd yma, ar wahan i'r eglwys ei hun, yw ffenestr liw o tua 1500 a welir yn ochr ddwyreiniol yr eglwys. Darganfuwyd y ffenestr wedi'i chuddio - yn debyg felly i ffenestr enwog Eglwys Sant Dyfnog, Llanrhaeadr, tua 4 milltir i'r de - mewn cist yn yr eglwys ac o dan y llawr. Mae'n dyddio i tua 1490, ac mae'r prif ran yn y canol yn darlunio croesheliad Crist, gyda nentydd o waed yn llifo o'i gorff. Credir fod pob un o'r 7 nant yma, ar un cyfnod, yn arwain i 7 llun o'r 'Saith Sacrament'. Wyth yn unig sydd wedi goroesi drwy wledydd Prydain, a dyma'r unig un yng Nghymru.^[3]

Sant Tyrnog

Prif: Tyrnog

Mynach o'r 6g oedd Tyrnog (enw llawn: Tyrnog ap Hawystl Gloff), a brawd Santes Marchell y ceir eglwys iddi ger Dinbych, 3 milltir i'r dwyrain, sef Eglwys Llanfarchell (neu'r 'Eglwys Wen'), Dinbych. Brawd iddo oedd Sant Deifar o Fodfari, gerllaw. Ceir ei enw hefyd yn "Rhos Dyrnog", Darowen, Cyfeiliog, Powys Wenwynwyn. Sant arall gydag enw tebyg yw Twrog. Noda Bonedd y Saint ei fod yn fab i Hawystl Gloff a Tywanwedd ferch Amlawdd Wledig. Ymddengys y cofnod cyntaf ohono fel 'Teyrnog'.

Ei wylmabsant yw 4 Ebrill ac ysgrifennwyd enw'r eglwys fel 'Llandernant' a cheir 'Llandeyrnog' cyn 1644, ond ym Peniarth MS 147 fe'i sillefir fel 'Llanddyrnoc' (c.1566) (RWM i.914). Mae'n bosib mai'r un yw Teyrnog a'r Gwyddel Sant Tigernach (St.Tigernach o Clones, neu Cluain Eóis yn y Wyddeleg), sydd a'i wylmabsant hefyd ar yr un dyddiad.