George Santayana

Athronydd o Sbaen a nofelydd, bardd, ac ysgrifwr yn yr iaith Saesneg oedd George Santayana (Jorge Agustín Nicolás Ruiz de Santayana y Borrás; 16 Rhagfyr 1863 – 26 Medi 1952) sydd yn nodedig am ei gyfraniadau at estheteg, athroniaeth ddamcaniaethol, a beirniadaeth lenyddol. Ganed ef yn Sbaen, a threuliodd ran fawr o'i oes yn Unol Daleithiau America, gan gynnwys y cyfnod o 1889 i 1912 yn darlithio ar athroniaeth ym Mhrifysgol Harvard. Wedi hynny, bu'n byw yn Ewrop, yn bennaf yn Lloegr, Ffrainc a'r Eidal.

George Santayana
Darluniad o George Santayana gan Samuel Johnson Woolf, a ymddangosodd ar glawr cylchgrawn Time ym 1936
Ffugenw	George Santayana
Ganwyd	Jorge Agustín Nicolás Ruiz de Santayana y Borrás  16 Rhagfyr 1863  Madrid, San Bernardo street
Bu farw	26 Medi 1952  Rhufain
Man preswyl	Ávila, Beacon Street
Dinasyddiaeth	Sbaen
Alma mater	Prifysgol Harvard Prifysgol Humboldt Berlin Coleg y Brenin Coleg Havard Ysgol Latin Boston
Galwedigaeth	athronydd, llenor, bardd, nofelydd, awdur ysgrifau, academydd
Cyflogwr	Prifysgol Harvard
Tad	Agustín Ruiz de Santayana
Mam	Josefina Borrás
llofnod

Bywgraffiad

Ganed Jorge Agustín Nicolás Ruiz de Santayana y Borrás ym Madrid, Teyrnas Sbaen, ar 16 Rhagfyr 1863, a'r Sbaeneg oedd ei famiaith. Aeth i fyw gyda'i fam yn Boston, Massachusetts, ym 1872, ac yno dechreuai ddysgu'r iaith Saesneg. Byddai'n byw ac yn gweithio yn Lloegr Newydd am y ddeugain mlynedd nesaf. Serch hynny, ni fyddai'n derbyn dinasyddiaeth Americanaidd, a byddai'n meddu ar genedligrwydd Sbaenaidd yn unig trwy gydol ei oes. Er gwaethaf, daeth i ystyried ei hunan yn Americanwr, ac ysgrifennai drwy gyfrwng yr iaith Saesneg yn unig.

Mynychodd Ysgol Ladin Boston cyn iddo gael ei dderbyn i Goleg Harvard. Graddiodd gyda'r clod uchaf ym 1886, ac aeth i astudio athroniaeth ym Mhrifysgol Friedrich Wilhelm, Berlin, am ddwy flynedd cyn dychwelyd i Harvard i gyflawni ei draethawd doethurol dan diwtoriaeth William James.

Wedi iddo ennill ei ddoethuriaeth, ymunodd Santayana â chyfadran athroniaeth Harvard ym 1889. Ar droad y ganrif, yr amserau a elwir "yr Oes Euraid" yn hanes yr Unol Daleithiau, daeth yr Athro Santayana i'r amlwg fel un o dri gŵr doeth Harvard ym maes athroniaeth, ynghyd â'i hen diwtor, y Pragmatydd William James, a Josiah Royce, sefydlwr delfrydiaeth Americanaidd. Ymhlith ei fyfyrwyr bu Robert Frost, Gertrude Stein, Felix Frankfurter, a T. S. Eliot. Penodwyd Santayana yn athro llawn gan y brifysgol ym 1907.

Teithiodd yn aml i'w gyfandir genedigol, gan fwrw'r haf yn Sbaen gyda'i dad, ac ymwelodd hefyd â Lloegr, Ffrainc, a'r Eidal. Astudiodd yng Ngholeg y Brenin, Caergrawnt, o 1896 i 1897, a threuliodd un o'i gyfnodau sabothol yn y Sorbonne ym Mharis.

Ym 1912, ar un o'i deithiau Ewrop, bu farw ei fam, ac anfonodd neges o'i ymddiswyddo i Brifysgol Harvard. Ni fyddai byth yn dychwelyd i'r Unol Daleithiau, er gwaethaf cynigion mynych gan Harvard i'w ddenu yn ôl. Ymgartrefodd yn Lloegr, a threuliodd gyfnod y Rhyfel Byd Cyntaf (1914–18) yn Rhydychen.

Aeth i Rufain ym 1924 ac yno y bu hyd at ddiwedd ei oes. Fe wnaeth athroniaeth Santayana alluogi iddo dderbyn rhyfel mawr arall yn dawel ac yn bwyllog, a phenderfynodd fyw o'r neilltu. Adlewyrchir ei feudwyaeth yn ei ysgrifeniadau ar ôl dechrau'r Ail Ryfel Byd ym 1939, sydd yn ymdrin â materion ysbrydol a materol trwy ddatgysylltiad moesol. Cymerodd ystafelloedd mewn cartref nyrsio Catholig, ac yno ysgrifennodd ei hunangofiant, Persons and Places, a gyhoeddwyd mewn tair cyfrol (1944, 1945, a 1953). Bu farw George Santayana, yn 88 oed, ar 26 Medi 1952. Fe'i claddwyd, yn ôl ei ddymuniadau, ym mhantheon Sbaenaidd y fynwent Gatholig yn y Campo Verano.

Ffuglen a barddoniaeth

Casgliad o sonedau a cherddi eraill oedd llyfr cyntaf Santayana, Sonnets and Other Verses, a gyhoeddwyd ym 1894. Ei nofel fwyaf poblogaidd yw The Last Puritan (1936).

Athroniaeth

Llyfr ysgolheigaidd cyntaf Santayana oedd Sense of Beauty (1896), cyfrol ar bwnc estheteg.

Ffurf ar naturiolaeth yw athroniaeth Santayana, a dylanwadwyd yn gryf arni gan Bragmatiaeth ei gyfoeswr, William James. Pwysleisiai natur fiolegol y meddwl yn ogystal â'i alluoedd creadigol a rhesymegol. Roedd yn sgeptigol ynglŷn â phrofi bodolaeth mater, ac awgrymai bod credoau bodau dynol yn deillio o "ffydd anifeilaidd". Derbyniai hefyd fodolaeth haniaethau cyffredinol neu hanfodion, cysyniad metaffisegol yn debyg i ddamcaniaeth Platon o "ffurfiau". Cynhwysir ei syniadau athronyddol yn The Life of Reason (pum cyfrol, 1905–06), Scepticism and Animal Faith (1923), The Realm of Essence (1927), The Realm of Matter (1938), a The Realm of Spirit (1940).

Darllen pellach

• D. Cory, Santayana: The Later Years (1963).