Kastus Kalinouski

Konstanty Kalinowski
Konstanty Kalinowski
Ganwyd	2 Chwefror 1838
Bu farw	22 Mawrth 1864 (26 oed)
Dinasyddiaeth	Pwyleg, Lithwaneg, Belarwsieg

Wincenty Konstanty Kalinowski, a elwir hefyd yn Vincent Kanstancin Kalinoŭski (Belarwseg: Вінцэ́нт Канстанці́н Каліно́ўскі) neu Kastuś Kalinoŭski (Belarwsieg: Касту́сь Калінant); Lithwaneg Konstantinas Kalinauskas (2 Chwefror [Hen Galendr 21 Ionawr] 1838 – 22 Mawrth [Hen Galendr 10 Mawrth] 1864), yn awdur, newyddiadurwr, cyfreithiwr a chwyldroadwr o'r 19g.^[1]^[2]^[3]^[4] Ar adeg pan oedd ffiniau a hunaniaeth genedlaethol dal heb eu cadarnhau, daeth yn un o arweinwyr adfywiad cenedlaethol Gwlad Pwyl, Lithwania a Belarws ac yn arweinydd Gwrthryfel mis Ionawr ar diroedd cyn Uchel Ddugiaeth Lithwania yng Nghymanwlad Pwyl-Lithwania.

Bywyd

Konstanty Kalinowski, 1863

Dalen o "Llythyr oddi tan y Grocpren" yn wyddor Ladin, Łacinka yr iaith Belarwsieg

Ganwyd Konstanty Kalinowski i deulu szlachta (mân fonedd Pwylaidd) tlawd. Roedd ei dad, Szymon, yn rheolwr ar fferm a maenor Mastaŭliany (Belarws heddiw), Gwlad Pwyl y Gyngres ar y pryd. Er bod elfen o hunanlywodraeth o fewn Gwlad Pwyl y Gyngres, roedd yn ddarostyngiedig i reolaeth o fewn Ymerodraeth Rwsia.

Roedd y teulu Kalinowski yn hanu o ranbarth Mazovia (Pwyleg: Mazowsze) ac yn dwyn arfbais Kalinowa. Ar ôl graddio o ysgol leol yn Świsłocz (Svislach ym Melarus bellach) ym 1855 aeth i Moscow, lle dechreuodd astudio yn ysgol y gyfraith breifat. Yn fuan, symudodd i St Petersburg, lle parhaodd â'i astudiaethau ym Mhrifysgol St Petersburg a chymryd rhan mewn cynllwynion a chymdeithasau diwylliannol cyfrinachol sawl myfyriwr o Wlad Pwyl. Ar ôl graddio ym 1860 dychwelodd i ardal Hrodna (Belarws gyfredol), lle parhaodd i weithio fel chwyldroadwr.

Dechreuodd hefyd gyhoeddi Mużyckaja prauda ("gwirionedd gwerinwr"), un o'r cyfnodolynion cyntaf yn Belarwseg (a ysgrifennwyd yn Łacinka, sef y Wyddor Ladin a ddefnydir i ysgrifennu Belarwsieg, sydd, fel rheol yn cael ei hysgrifennu yn yr wyddor Gyrilig) a dau bapur newydd cudd-iaith Pwyleg arall. Yn ei waith llenyddol, tanlinellodd Kalinowski yr angen i ryddhau holl bobloedd cyn-Gymanwlad Gwlad Pwyl-Lithwania rhag meddiannaeth Rwsia ac i warchod a hyrwyddo ffydd yr Eglwys Gatholig Roegaidd Wcráin a'r iaith Belarwsieg. Hyrwyddodd hefyd y syniad o actifadu gwerinwyr dros achos rhyddhad cenedlaethol, y syniad a oedd tan hynny yn cael ei ddominyddu gan y bonedd. Cyfeiriodd hefyd at draddodiadau da democratiaeth, goddefgarwch a rhyddid y Y Gymanwlad Bwylaidd-Lithwanaidd, yn hytrach na gormes cenedlaethol ar ddiwylliannau a ddominyddir gan Rwsia Ymerodrol.

Ar ôl dechrau'r Gwrthryfel ym mis Ionawr bu'n rhan o Bwyllgor cyfrinachol Lithwania yn Vilnius (Prowincjonalny Litewski Komitet w Wilnie). Yn fuan cafodd ei ddyrchafu'n gomisiynydd llywodraeth Gwlad Pwyl ar gyfer Voivodeship Grodno (rhanbarth Hrodna). Gwnaeth ei ysgrifau ef yn boblogaidd ymhlith y werin a'r uchelwyr, a alluogodd yr unedau pleidiol o dan ei orchymyn i dyfu'n gyflym. Oherwydd ei lwyddiannau cafodd ei ddyrchafu i reng Commissar Plenipotentiary y Llywodraeth dros Lithwania (Komisarz Pełnomocny Rządu na Litwę), a'i gwnaeth yn brif-bennaeth yr holl unedau pleidiol sy'n ymladd yn ardaloedd a adnebir heddiw fel Dwyrain Gwlad Pwyl, Lithwania, Belarws a'r Wcráin (ond doedd y ffiniau ddim yn bodoli nac mor eglir yn y cyfnod).

Y misoedd diwethaf, dienyddiad a claddedigaeth

Fodd bynnag, ar ôl llwyddiannau cychwynnol yn erbyn byddinoedd Rwseg, symudodd y Rwsiaid fyddin gref o 120,000 o ddynion i'r ardal a dechreuodd y chwyldroadwyr golli'r rhan fwyaf o'r ysgarmesoedd. O'r diwedd cafodd Kalinowski ei fradychu gan un o'i filwyr a'i drosglwyddo i'r Rwsiaid.

Cafodd ei garcharu yn Vilnius, lle ysgrifennodd un o'i weithiau mwyaf nodedig - y Pismo z-pad szybienicy ("Llythyr o oddi tan y Crocpren"), credo angerddol am ei gydwladwyr. Yna cafodd ei roi ar brawf gan llys milwrol am arwain y gwrthryfel yn erbyn Rwsia a'i ddedfrydu i farwolaeth. Cafodd ei ddienyddio’n gyhoeddus ar Sgwâr Lukiškės yn Vilnius ar 22 Mawrth 1864, yn 26 oed.

Claddwyd gweddillion y gwrthryfelwr a ddienyddiwyd, ynghyd ag eraill, yn draddodiadol gan awdurdodau'r Tsariaid ar safle caer filwrol ar ben bryn Gediminas yn Vilnius. Cloddiwyd yr olion a'u hadnabod yn gadarnhaol yn 2019 ac fe'u hail-gladdwyd yn ddifrifol ym Mynwent Rasos ar 22 Tachwedd 2019.

Dyfyniadau gan Kastousis

Yn ystod ail hanner 19g y daeth yr iaith frodorol Belarwsiaidd i'r amlwg fel cyfrwng symudol, a chipiodd Kalinouski ar y duedd hon pan gwynodd:

"Yn ein gwlad ni, Gymrodyr, maen nhw'n eich dysgu chi yn yr ysgolion dim ond i ddarllen yr iaith Muscovite at y diben o'ch troi chi'n Muscovites yn llwyr. ... Fyddwch chi byth yn clywed gair mewn Pwyleg, Lithwaneg na Bielarus fel mae'r bobl eisiau."^[5]

Yn ei gell yn y carchar yn Vilnius, cyn ei grogi ar 22 Mawrth 1864, ysgrifennodd Kalinouski blediad angerddol at ei bobl, yr enwog, Llythyr o oddi tan y Crocpren (Pismo z-pad szybienicy):

"Derbyniwch, fy mhobl, mewn didwylledd mae fy ngeiriau olaf fel pe baent wedi eu hysgrifennu o'r byd y tu hwnt er eich lles eich hun. Nid oes mwy o hapusrwydd ar y ddaear hon, frodyr, na phe bai gan ddyn ddeallusrwydd a dysg. Dim ond wedyn y bydd yn llwyddo i fyw mewn cwnsler ac mewn digonedd a dim ond pan fydd wedi gweddïo’n iawn ar Dduw, y bydd yn haeddu’r Nefoedd, am unwaith y bydd wedi cyfoethogi ei ddeallusrwydd gyda dysgu, bydd yn datblygu ei hoffter ac yn caru ei holl berthnasau yn ddiffuant. Ond yn union fel nad yw dydd a nos yn teyrnasu gyda'i gilydd, felly hefyd nid yw gwir ddysgu yn cyd-fynd â chaethwasiaeth Mosgofitaidd [Rwsieg]. Cyn belled â bod hyn yn gorwedd arnom ni, ni fydd gennym ddim. Ni fydd unrhyw wirionedd, dim cyfoeth, na dysgu o gwbl. Byddant ond yn ein gyrru fel gwartheg nid i'n lles, ond i'n treiddiad.

Dyma pam, fy mhobl, cyn gynted ag y byddwch chi'n dysgu bod eich brodyr o agos i Warsaw yn ymladd am wirionedd a rhyddid, peidiwch â chi aros ar ôl chwaith, ond, gan fachu beth bynnag y gallwch chi - bladur neu fwyell yn ei chyfanrwydd cenedl i ymladd dros eich hawliau dynol a chenedlaethol, dros eich ffydd, dros eich gwlad frodorol. Oherwydd dywedaf wrthych o dan y crocbren, fy mhobl, hynny yn unig - yna byddwch chi'n byw'n hapus, pan nad oes unrhyw Mosgofitiad yn aros drosoch chi."^[5]

Gwaddol

Gweithredai Kalinowski mewn cyfnod pan nad oedd ffiniau ac hunaniaeth cenedaethol mor glir ac y maent heddiw a phan oedd boneddigion rhannau helaeth o Lithwania a Belarws bresennol yn Bwyleg eu hiaith. Dethlir ef felly fel arwr gan y tair gwlad fodern, ond, oherwydd ei gyfraniad i ysgrifennu a dyrchafu'r iaith Belarwsieg, ceir iddo le arbennig iawn yn y genedl honno.

Yn ystod Chwyldro Belarws yn 2020, galwodd Sviatlana Tsikhanouskaya ar i bobl Belarws weithredu'n ddewr yn ysbryd Kalinowski wrth ymladd dros ddemocratiaeth a rhyddid eu gwlad yn erbyn yr unben Alexander Lukashenko.^[6]

Anrhydeddu cof

Stamp Belposhta (Белпошта) hyd at 130 mlynedd ers y gwrthryfel rhyddhad cenedlaethol

Amlen Belpost hyd at 130 mlynedd ers y gwrthryfel rhyddhad cenedlaethol

Enwir strydoedd ym Minsk (1963), Hrodna a dinasoedd eraill Belarws, yn ogystal â champfa № 1 yn Svislach ar ôl K. Kalinouski. Mae'r unig heneb iddo yn Belarus wedi'i godi yno.

Codwyd cofeb ar ffurf plac a chroes bren er anrhydedd iddo ar Sgwâr Lukishskaya yn Vilnius, lle crogodd dienyddwyr Rwsieg y gwrthryfelwr K. Kalinouski. Yn 2008-2009, penderfynodd bwrdeistref Vilnius ailadeiladu'r sgwâr. Cyrhaeddodd 7 prosiect rowndiau terfynol y gystadleuaeth, ond dim ond un ohonynt a ddarparodd ar gyfer gwarchod yr heneb i gyfranogwyr gwrthryfel rhyddhad cenedlaethol 1863-1864. Nid yw llywodraeth Belarwsia wedi mynegi diddordeb mewn amddiffyn yr heneb, felly roedd posibilrwydd y dylid diddymu'r heneb.^[7] Mawrth 22, 2009 yn ardal Lukishki a gynhaliwyd yn anrhydeddu cof yr arwyr gweithredu yn erbyn dymchwel y Gofeb.^[8]

Ym 1926, ailenwyd yr hen Ekaterininskaya Street ym Minsk er anrhydedd i K. Kalinouski,^[9] ac ym 1928 gwnaed y ffilm nodwedd "Kastus Kalinouski" yn y BSSR, a soniodd am arweinydd gwrthryfel 1863-1864.

Yn 1943, enwyd brigâd partizan Sofietaidd ar ôl Kastus Kalinouski, a oedd yn un o'r unedau mwyaf gweithgar yng nghyffiniau Grodno a Bialystok.^[10]^[11]

Ers dechrau'r 1990au, mae datganiad K. Kalinouski "Nid y bobl i'r llywodraeth, ond y llywodraeth ar gyfer y bobl" yn cael ei osod fel epigraff ar dudalen flaen y papur newydd "Respublika".

Yn 1993, yn Vilnius, ar wal teml yr Ysbryd Glân, lle cafodd yr hen fynachlog Dominicaidd ei chadw am Kalinouski, o stryd Ignatavskay rhoddodd blac er cof am yr arweinydd gwrthryfel. Cafwyd deiseb dros gael cofeb iddo ym Minsk yn 2013.^[12]

Ar 15 Ionawr 1996 cymeradwyodd Archddyfarniad Llywydd Belarus № 26 i greu anrhydedd "Urdd Kalinouski".^[13]

Ar 23 Tachwedd 2019 cynhaliwyd Angladd Wladol i Kalinouski ac i arweinwyr Gwrthryfel 1863-64 yn Vilnius, Lithwania. Bu cyfraniad fawr gan gefnogwyr o Belarws.^[14]^[15]

Rhyfel Rwsia ar Wcráin 2022

Yn ystod Rhyfel Rwsia ar Wcráin yn 2022 sefydlwyd bataliwm o bobl Belarwsaidd oedd yn byw yn Wcrain i ymladd yn erbyn lluoedd Vladimir Putin. Enw'r bataliwm oedd Bataliwn Kastuś Kalinoŭski fel teyrnged i'r arwr cenedlaethol. Sefydlwyd y Bataliwn yn ystod wythnos gyntaf mis Mawrth 2022 ac roedd ganddi, yn ôl y wasg, 200 o aelodau.^[16]